رشد ۵۳۰ درصدی بازار مالی و ۴۵ درصدی فیزیکی 

به گزارش صدای بورس، نگاهی به روند معاملات صورت گرفته در بورس کالای ایران از ابتدای سال تا ۱۴ مهر ماه نشان می‌دهد در این مدت بیش از ۶۲ درصد از معاملات این بازار به معامله کالا در بازار فیزیکی و ۳۱ درصد در بازار مالی به انجام رسیده که با احتساب سهم بازار آتی، بازار گواهی سپرده و اختیار معامله به ۳۷ درصد می‌رسد.

مقایسه این ارقام با مدت مشابه سال قبل نشان می‌دهد سهم بازار فیزیکی در آن دوره بیش از ۸۶ درصد و بازار مالی ۱۴ درصد بوده که نشان دهنده تغییر جهت قابل توجه از بازار فیزیکی به بازار مالی در این مدت بوده ایم.
ابتدا به ساکن توضیح این موضوع ضروری است که در بازار فیزیکی بورس کالا انجام معاملات با هدف تحویل کالا انجام می‌شود، اما در بازارهای مشتقه و مالی تعداد کمی از معاملات انجام شده به تحویل کالا منتهی می‌شوند. برای مثال در بازار مشتقه بورس کالا قراردادهای آتی و اختیار معامله خرید و فروش می‌شوند و هدف اصلی مدیریت ریسک قیمت است و در بازار مالی گواهی‌های سپرده کالایی و صندوق‌های کالایی وجود دارند و هدف اصلی در این بازار تأمین مالی است.
بنابراین در بازارهای مشتقه و مالی انجام معاملات الزاما به تحویل کالا منتهی نمی‌شوند. به‌عنوان نمونه از میان معاملات انجام شده در قراردادهای آتی حدود یک الی پنج درصد از این معاملات به تحویل کالا منتهی می‌شود. در مثالی دیگر برای بازار مالی، ممکن است یک گواهی سپرده کالایی چندین بار در بازار خرید و فروش شود و در نهایت پس از چندین ماه، خریداری کالای مربوطه را از انبار تحویل بگیرد.
بر اساس این گزارش میزان معاملات مالی در بورس کالا در مدت مورد بررسی (ابتدای سال تا ۱۴ مهر) به ۶۴۳ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان رسیده است و این در حالی است که میزان معاملات فیزیکی، یک میلیون و ۲۷۳ هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان بوده است. این ارقام در مدت مشابه سال قبل به ترتیب ۱۰۲ هزار و ۶۵۰ میلیارد تومان و ۸۷۷ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان بوده اند. به این ترتیب معاملات مالی در این مدت ۶.۳ برابر شده اند، درحالیکه معاملات فیزیکی ۴۵ درصد رشد را تجربه کرده اند.

توسعه تصاعدی بازارهای مالی

واقعیت آن است که بازارهای مالی در بورس کالا از یک دهه قبل مورد اهتمام مدیران وقت بورس کالا قرار گرفت و از آن زمان تاکنون موفقیت‌های زیادی را کسب کرده است. جالب است که وضعیت این معاملات را با ۶ سال پیش هم یک مقایسه کنیم؛ در آن زمان بازار مالی در بورس کالا ۳ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان بیشتر نبود؛ یعنی نیم درصد رقم کنونی و این امر از تلاش‌های صورت گرفته در بورس کالا برای توسعه ابزارهای مالی در این بازار طی این مدت حکایت دارد.
باید گفت جایگاه معاملات مشتقه، آتی و گواهی سپرده در بورس‌های جهانی بسیار مهم و حیاتی است، چراکه این ابزارها نقش کلیدی در مدیریت ریسک، افزایش نقدشوندگی و بهبود کارایی بازار ایفا می‌کنند و بورس کالای ایران نیز تلاش کرده این مهم را تقویت کند و آنطور که برنامه‌های این بازار حکایت دارند، در آینده نیز شاهد رشد بیشتر این ابزارها و این بازار (مالی) خواهیم بود.
امروزه ابزارهای مشتقه قابل معامله در بورس (ETDs) مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله، در بورس‌های رسمی مانند CME (گروه بورس کالای شیکاگو)، Eurex، ICE و NYSE معامله می‌شوند که این ابزارها بر اساس دارایی‌های پایه‌ای مثل کالاها، ارزها، سهام و ... طراحی شده‌اند و به سرمایه‌گذاران امکان پوشش ریسک، سفته‌بازی یا آربیتراژ می‌دهند. در این بازارها حتی کالاهای نوین شامل استفاده از فناوری‌های پیشرفته، ظهور مشتقات زیست‌محیطی (مثل کربن) و ... نیز معامله می‌شوند.
با این حال قراردادهای آتی که در بسیاری از بورس‌های دنیا از جایگاه برجسته ای برخوردارند، در بورس کالای ایران بسیار ضعیف شده اند. به عنوان مثال سهم معاملات آتی در بورس کالا در سال ۱۳۹۰ رقمی در حدود ۴۷ درصد از کل ارزش بازار بود که امروزه به زیر یک درصد رسیده است. این در حالی است که علاوه بر سکه که در آن زمان رونق خوبی در این بازار داشت، در خلال این سال‌ها باید مثل خیلی از بورس‌های بزرگ دنیا سایر کالاها از جمله نفت، گندم، فلزات، ارزها و ... هم وارد این بازار می‌شدند.

اوارق گواهی سپرده؛ دوست معامله گران

اما یکی از ابزارهای مالی که در بورس کالای ایران در سال‌های اخیر مورد توجه جدی قرار گرفته و موفقیت‌هایی نیز کسب کرده اوراق گواهی سپرده کالایی است که این اوراق در برخی بورس‌های بزرگ دنیا مانند بورس کالای هند (NCDEX) نیز رایج هستند. این اوراق که نشان‌دهنده مالکیت مقدار مشخصی از کالا در انبارهای مورد تأیید بورس هستند، در بازارهای جهانی، بیشتر در حوزه کالاهای کشاورزی و فلزات گرانبها کاربرد دارند و به عنوان ابزار تسهیل معاملات فیزیکی و مالی استفاده می‌شوند.
در ایران نیز در حوزه کشاورزی، بورس کالا توانسته است با توسعه معاملات گواهی سپرده کالایی برای محصولاتی چون زعفران، پسته و برنج، تحول قابل‌توجهی در نظام خرید و فروش این محصولات ایجاد کند. حجم معاملات گواهی سپرده زعفران در سال ۱۴۰۲ از مرز ۵ هزار میلیارد تومان عبور کرد و این ابزار به مرجع قیمتی صادرات غیرنفتی تبدیل شد. در حوزه صنعتی نیز راه‌اندازی گواهی سپرده سیمان و میلگرد، زمینه انتقال معاملات از بازار سنتی به بازار رسمی و شفاف بورس را فراهم کرده است. صندوق‌های کالایی مبتنی بر دارایی‌هایی چون طلا، زعفران و پسته نیز توانسته‌اند سرمایه‌های خرد را به بازار کالایی پیوند دهند. این ابزار، علاوه بر تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاران، به تأمین مالی غیرمستقیم تولیدکنندگان کالا نیز کمک کرده است. در حال حاضر، بیش از ۲۰ صندوق کالایی در بورس کالا مشغول به فعالیت هستند که ارزش معاملات روزانه آنها در مجموع، به صدها میلیارد تومان می‌رسد.
گواهی سپرده طلا نوع دیگری از این اوراق است که در مدت اخیر مورد توجه قرار گرفته است. گواهی سپرده شمش طلا و سکه از جمله معاملات این گروه است. گفته می‌شود از زمان راه اندازی تا مهر امسال بیش از ۲۴ تن شمش طلا در قالب گواهی سپرده کالایی خریداری شده است که ارزشی بیش از ۱۹۰ هزار میلیارد تومان دارد.

موانعی کوچک، اما قابل حل

با همه موفقیت‌های چشمگیری که در توسعه بازارهای مالی در بورس کالای ایران اتفاق افتاده، اما هنوز چالش‌ها و موانعی وجود دارد؛ ضعف در زیرساخت‌های حقوقی و قانونی، کمبود آموزش و آگاهی عمومی، محدودیت‌های بانکی و مالیاتی، نقدشوندگی پایین برخی ابزارها، محدودیت در تنوع دارایی‌های پایه و مشکلات در نوآوری تعریف ابزارهای جدید از جمله این موضوعات هستند.
به عقیده کارشناسان، نبود قوانین جامع برای ابزارهای نوین مانند اختیار معامله یا قراردادهای آتی پیچیده و عدم هماهنگی بین نهادهای نظارتی (مانند بانک مرکزی، سازمان بورس، وزارت صمت) در تصویب و اجرای مقررات از موضوعاتی است که دست بازار را برای توسعه این ابزارهای مهم بسته است. از سوی دیگر بسیاری از فعالان بازار، سرمایه‌گذاران خرد و حتی برخی نهادهای مالی با ابزارهای مالی نوین آشنایی کافی ندارند. برخی نیز گمان می‌کنند ابزارهایی مانند قراردادهای آتی یا اختیار معامله در برخی کالاها با کمبود حجم معاملات مواجه‌اند و یا شاید نبود بازارگردان‌های حرفه‌ای و فعال برای حفظ تعادل عرضه و تقاضا را عاملی برای ضعف این ابزارها برشمرند. با این حال بسیاری از مشکلات توسط مدیران بورسی برطرف شده و رایزنی‌های جدی صورت گرفته است.

• حمزه بهادیوند چگینی - روزنـامه‌نـگار

• شماره ۶۰۹ هفته نامه اطلاعات بورس