مریم میرزاخانی؛ نابغه‌ای بی‌بدیل در دنیای ریاضیات

به گزارش صدای بورس،در روز تولدش، بیش از آن‌که فقط از افتخارات او بگوییم، باید از نگاه انسانی، آزاد و کنجکاوش به علم سخن بگوییم. زنی که بی‌صدا، ولی قدرتمند، ساختارهای کهنه را شکست، و تصویری تازه از دانش و انسانیت ارائه داد.

در روز ۲۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ (۱۲ مه ۱۹۷۷)، دختری در تهران متولد شد که چند دهه بعد، نامش در تاریخ علم و دانش با کسب بالاترین مدال افتخار در ریاضیات، "مدال فیلدز"، ثبت شد. مریم میرزاخانی، نخستین زن و نخستین ایرانی برنده این جایزه، به الگویی بی‌همتا برای جوانان علاقه‌مند به علم، به‌ویژه زنان، بدل شد. داستان زندگی او، آمیزه‌ای از نبوغ، تلاش آرام و نگاه عمیق به زیبایی ریاضیات بود.

روزهای آغازین در تهران

مریم در خانواده‌ای فرهنگی و معمولی به دنیا آمد. پدرش مهندس برق و از مدیران شرکت برق منطقه‌ای بود و البته با علایق ملی و از فعالان نهادهای معتبر نیکوکاری است. علاقه‌ی مریم به ریاضی از سال‌های دبستان جرقه خورد اما دوران راهنمایی بود که درخشش واقعی‌اش آغاز شد.ورود به دبیرستان فرزانگان (وابسته به سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان) راه را برایش هموارتر کرد. معلم‌هایش، که به‌خوبی استعداد خارق‌العاده او را درک کرده بودند، از همان زمان فهمیدند با استعدادی فراتر از عرف مواجه‌اند.

در المپیادهای ریاضی کشوری و جهانی، مریم میرزاخانی درخشید. او در سال‌های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ در المپیاد جهانی ریاضی، دو مدال طلا دریافت کرد و در سال دوم، با کسب نمره‌ی کامل، نام ایران را بر بام المپیاد جهانی نشاند.این موفقیت‌ها در فضایی حاصل شد که هنوز بسیاری تصور می‌کردند ریاضیات و علوم دقیق، حوزه‌هایی مردانه هستند. اما مریم با آرامش و تمرکز، مسیر خودش را می‌رفت.

تحصیل در دانشگاه شریف و مهاجرت به آمریکا

پس از پایان دوران دبیرستان، مریم وارد دانشگاه صنعتی شریف شد؛ جایی که خیلی زود به یکی از چهره‌های برجسته‌ی علمی دانشگاه بدل شد.او با نوشتن مقاله‌ای درباره نظریه گراف‌ها و مسیرهای همیلتونی، توجه استادان را جلب کرد. این مقاله که با همکاری یکی از دوستانش نوشته شده بود، در سطح جهانی مطرح شد.در سال ۱۹۹۹، برای ادامه تحصیل به دانشگاه هاروارد رفت. مریم در آمریکا نیز با همان وقار و علاقه‌ی عمیق به اندیشه، خود را در دل جامعه‌ی دانشگاهی جا انداخت. استاد راهنمای دکتری‌اش، کرتیس مک‌مولن (دارنده مدال فیلدز)، بعدها درباره‌ی او گفت: «مریم نگاهی غیرمعمول و جسورانه به مسائل ریاضی دارد؛ به طرز عجیبی تصویری فکر می‌کند، طوری که گویی در ذهنش روی سطوح پیچیده قدم می‌زند.»

موضوعات پژوهشی؛ دنیای اشکال و فضاها

مریم میرزاخانی در حوزه‌هایی فعالیت می‌کرد که نه تنها برای عموم مردم، بلکه برای بسیاری از ریاضی‌دانان نیز دشوار و انتزاعی محسوب می‌شوند. تمرکز اصلی او بر «هندسه هذلولوی»، «نظریه فضای مدولی»، «سطوح ریمانی» و «دینامیک سیستم‌ها» بود.

هندسه هذلولوی شاخه‌ای از هندسهٔ غیراقلیدسی است که در آن، برخلاف هندسهٔ اقلیدسی، از هر نقطه بیرون یک خط، بی‌نهایت خط موازی با آن می‌توان رسم کرد.این هندسه در فضایی با انحنای منفی تعریف می‌شود مثل سطح زین یا زین‌اسبی و قوانین آن با تصور معمول ما از فضا متفاوت است: مثلاً مجموع زوایای یک مثلث همیشه کمتر از ۱۸۰ درجه است.

هندسه هذلولوی برای درک ساختارهای پیچیده مانند فضاهای مدولی، سطوح ریمانی، و حتی در نظریه نسبیت کاربرد دارد، و از زمینه‌های مورد علاقه و پژوهش مریم میرزاخانی بود. سطوح ریمانی نیز ساختارهایی ریاضی هستند که می‌توان آن‌ها را به‌صورت «صفحات خمیده‌ای» در نظر گرفت که در مقیاس کوچک شبیه صفحه‌ هستند ولی ممکن است ساختار جهانی پیچیده‌ای داشته باشند. این سطوح برای مطالعه توابع مختلط (توابعی با متغیر مختلط) استفاده می‌شوند و نقش مهمی در ریاضیات پیشرفته، فیزیک نظری و هندسه دارند.فضاهای مدولی هم فضاهایی هستند که هر نقطه در آن‌ها یک «شیء هندسی» خاص را نشان می‌دهد، مثلاً یک سطر از اشکال ممکن یک سطح ریمانی. این فضاها ابزارهایی هستند برای دسته‌بندی و درک انواع مختلف ساختارهای ریاضی که رفتار مشابه دارند.

مریم میرزاخانی به‌ویژه در مطالعه فضاهای مدولی سطوح ریمانی و چگونگی تغییرات آن‌ها در گذر زمان، نوآوری‌هایی عمیق داشت.

همه‌ی این‌ها به نحوی به درک ساختارهای هندسی پیچیده‌ای مربوط می‌شدند که می‌توان آن‌ها را در توصیف اشکال خمیده و فضای‌های چندبعدی به‌کار برد.کار او در واقع تلاشی برای فهم عمیق‌تر از ساختارهای جهانی بود؛ اینکه اشکال پیچیده‌ی ریاضی چگونه‌اند، چگونه می‌توان آن‌ها را طبقه‌بندی کرد، و چه نوع حرکاتی در آن‌ها ممکن است. این مفاهیم، اگرچه بسیار انتزاعی‌اند، اما در فیزیک نظری، کیهان‌شناسی، و حتی رمزنگاری کاربرد دارند.

مدال فیلدز؛ شکستن سقف شیشه‌ای

در سال ۲۰۱۴، در همایش جهانی ریاضی در سئول، نام مریم میرزاخانی در کنار سه مرد دیگر به عنوان برندگان مدال فیلدز اعلام شد. این مدال که معادل نوبل در دنیای ریاضی تلقی می‌شود، هر چهار سال یک بار به ریاضی‌دانان جوان زیر ۴۰ سال اهدا می‌شود.وقتی عکس مریم در کنار دیگر برندگان روی جلد نشریات بین‌المللی نشست، جهانیان با چهره‌ی یک زن خاورمیانه‌ای آشنا شدند که از دل معادلات، تا بلندای افتخار جهانی بالا رفته بود.جالب آنکه خود مریم، علاقه‌ای به شهرت نداشت. پس از دریافت مدال فیلدز گفت: «من واقعاً خوشحال هستم اگر این جایزه الهام‌بخش دختران و زنان جوان در مسیر ریاضیات شود، اما هدف اصلی من همیشه درک زیبایی ریاضیات بوده.»

شخصیت آرام و ذهن تصویری

دوستان و همکاران مریم، او را شخصیتی آرام، متفکر، و متواضع توصیف می‌کردند. با آنکه در بالاترین سطح علمی جهان بود، همیشه با لبخندی ملایم، از جلب توجه پرهیز می‌کرد. به‌ندرت در مصاحبه‌ها ظاهر می‌شد و بیشتر وقت خود را صرف تحقیق، تدریس و خانواده‌اش می‌کرد.ذهن مریم به‌گونه‌ای عمل می‌کرد که مسائل بسیار پیچیده‌ی ریاضی را به‌صورت تصویری در ذهن می‌دید؛ به‌قول خودش: «وقتی دارم روی مسئله‌ای فکر می‌کنم، انگار دارم فیلمی در ذهنم تماشا می‌کنم.» این توانایی نادر، یکی از عوامل کلیدی در موفقیت‌های علمی‌اش بود.

زندگی شخصی و چالش سرطان

مریم میرزاخانی با یان واندراک، دانشمند علوم کامپیوتر اهل جمهوری چک ازدواج کرد. آن‌ها یک دختر به نام «آناهیتا» داشتند. زندگی خانوادگی برای مریم از اهمیت زیادی برخوردار بود، و او تلاش می‌کرد میان پژوهش و مادر بودن، تعادلی انسانی برقرار کند. اما در اوج بلوغ علمی‌اش، بیماری سرطان به سراغش آمد. نخست سرطان سینه، و سپس گسترش به استخوان‌ها. او مدت‌ها با بیماری جنگید اما سرانجام در ۲۳ تیر ۱۳۹۶ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۷)، در سن ۴۰ سالگی، درگذشت. مرگ مریم، واکنش‌هایی گسترده در ایران و جهان برانگیخت؛ نه فقط به خاطر جایگاه علمی‌اش، بلکه به‌دلیل شخصیت الهام‌بخش و راهی که برای نسل‌های آینده گشود.

جایگاه جهانی

اهمیت مریم میرزاخانی صرفاً در گرفتن مدال فیلدز نیست؛ بلکه در نوع نگاهش به ریاضیات، مدل ذهنی‌اش، و پیوند میان پژوهش ناب و آموزش است. دانشگاه استنفورد، جایی که او در سال‌های پایانی عمرش در آن تدریس می‌کرد، از فقدان او به عنوان «ضایعه‌ای برای جامعه‌ی علمی جهان» یاد کرد. به‌علاوه، نامش در فهرست زنان الهام‌بخش سال ۲۰۱۴ بی‌بی‌سی قرار گرفت و روز تولدش در برخی کشورها، از جمله آمریکا، به‌عنوان روز بزرگداشت زنان در علم گرامی داشته می‌شود.در ایران نیز، خیابان‌ها، مدارس، و جایزه‌های علمی متعددی به نام او ثبت شده‌اند. هرچند برخی معتقدند جایگاه واقعی او هنوز به‌درستی در فضای علمی کشور درک نشده، اما بدون تردید، نام مریم میرزاخانی در حافظه‌ی علمی ایران ماندگار خواهد بود.

نگاه نهایی؛ زیبایی ریاضی و بی‌مرزی اندیشه

مریم میرزاخانی، نماد نسلی بود که نشان داد مرزهای جغرافیایی و جنسیتی، نمی‌توانند مانعی بر سر راه نبوغ و عشق به دانایی باشند. او هرگز ریاضیات را صرفاً برای حل مسائل پیچیده نمی‌خواست؛ بلکه به آن مانند هنرمندی که غرق در زیبایی خطوط و فرم‌هاست، نگاه می‌کرد. در روز تولدش، بیش از آن‌که فقط از افتخارات او بگوییم، باید از نگاه انسانی، آزاد و کنجکاوش به علم سخن بگوییم. زنی که بی‌صدا، ولی قدرتمند، ساختارهای کهنه را شکست، و تصویری تازه از دانش و انسانیت ارائه داد.

منبع:عصرایران