دامنه نوسان؛  اصلاحی کلیدی برای بازاری بالغ

در هفته‌های اخیر، بازار سرمایه ایران با تحرک دوباره‌ای همراه شده؛ شاخص‌ها رو به صعودند، ارزش معاملات بالا رفته و انگیزه سرمایه‌گذاران برای حضور در بازار افزایش یافته است. در این شرایط، بسیاری از فعالان حرفه‌ای و تحلیلگران بازار، مجدداً موضوع بازنگری در دامنه نوسان را به‌عنوان یکی از اولویت‌های کلیدی در فضای جدید بازار مطرح کرده‌اند. اما چرا اکنون، در روزهای مثبت بازار، این بحث اهمیت بیشتری دارد؟ در بازارهای مالی، قیمت‌گذاری و کشف ارزش واقعی دارایی‌ها، ستون فقرات عملکرد صحیح بازار محسوب می‌شود. دامنه نوسان که در بورس ایران معمولاً بین ۵ تا ۷ درصد محدود شده ابزاری بوده برای کنترل هیجانات در دوره‌های نوسان شدید. اما این ابزار، در صورتی که به‌روز نشود و با سایر تحولات بازار همگام نگردد، می‌تواند خود به مانعی برای تعادل بازار تبدیل شود. همچنین در شرایط فعلی که بازار جان گرفته و تمایل به رشد دارد، محدود بودن دامنه نوسان باعث پدید آمدن صف‌های خرید پی‌درپی، قفل‌شدگی منابع، و جلوگیری از گردش آزاد سرمایه می‌شود. در نتیجه، نه‌تنها رشد بازار کیفیت لازم را ندارد، بلکه تحلیل‌پذیری سهم‌ها نیز کاهش می‌یابد.
این محدودیت‌ها به‌ویژه در شرایطی که سرمایه‌گذاران خرد حضور پررنگی در بازار دارند، اثرات منفی بیشتری به همراه دارد. بسیاری از این سرمایه‌گذاران به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات کافی یا تجربه محدود، تحت تأثیر هیجانات بازار و صف‌های خرید و فروش قرار می‌گیرند. دامنه نوسان محدود، این رفتارها را تشدید کرده و مانع از آن می‌شود که بازار به سمت تعادل طبیعی حرکت کند. علاوه بر این، محدودیت دامنه نوسان می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران به بازار را تحت تأثیر قرار دهد، زیرا قیمت‌های غیرواقعی و صف‌های طولانی، حس ناکارآمدی را القا می‌کنند.
حال سوال اصلی اینکه چه منافعی در بازنگری دامنه نوسان وجود دارد؟ نخست ارتقای کیفیت کشف قیمت؛ زمانی که دامنه نوسان محدود است، قیمت سهم‌ها طی روزهای متوالی صرفاً به‌دلیل فشار صف، بدون کشف واقعی ارزش، افزایش می‌یابد. این مسئله موجب خطای قیمتی و در نهایت رشد نامتعادل و غیرتحلیلی بازار می‌شود. باز شدن دامنه، به سهم‌ها اجازه می‌دهد تا در کوتاه‌مدت به تعادل واقعی‌تری برسند. دوم؛ افزایش نقدشوندگی و حذف صف‌های مصنوعی؛ در بازار مثبت، صف‌های خرید می‌توانند برای چندین روز متوالی ادامه یابند و منابع را بلوکه کنند. با بزرگ‌تر شدن دامنه نوسان، فرصت‌های خرید و فروش بیشتری برای معامله‌گران ایجاد می‌شود و روند معاملاتی، روان‌تر خواهد شد. سوم کاهش رفتارهای هیجانی و توده‌ای؛ دامنه محدود نوسان، رفتار گله‌ای در بازار را تشدید می‌کند؛ زیرا اکثر سرمایه‌گذاران تلاش می‌کنند در اولین فرصت وارد صف شوند. اما اگر سهم بتواند آزادانه‌ و در چارچوب منطقی نوسان کند، معیار تحلیل جایگزین هیجان خواهد شد. چهارم؛ هم‌راستایی با تجربه جهانی؛ در اغلب بورس‌های پیشرفته دنیا، دامنه نوسان به شکل محدود وجود ندارد یا صرفاً در مواقع نوسان شدید فعال می‌شود (مانند circuit breaker در بورس نیویورک). تمرکز این بازارها بر افزایش عمق بازار، شفافیت اطلاعات و کنترل هوشمند نوسانات است، نه محدودسازی فیزیکی قیمت.
علاوه بر این، بازنگری دامنه نوسان می‌تواند به جذب سرمایه‌های جدید به بازار کمک کند. سرمایه‌گذاران حرفه‌ای و نهادی، اغلب به دنبال بازارهایی هستند که نقدشوندگی بالا و مکانیزم‌های قیمتی کارآمد داشته باشند. محدودیت‌های فعلی ممکن است این گروه را از ورود به بازار ایران بازدارد. همچنین، با توجه به پتانسیل بازار سرمایه ایران برای تبدیل شدن به یکی از بازارهای پیشرو در منطقه، اصلاح دامنه نوسان می‌تواند گامی مهم در جهت بین‌المللی شدن بازار باشد. این موضوع به‌ویژه در شرایطی که اقتصاد ایران به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی است، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
سوال بعدی که در این میان پیش می‌آید اینکه آیا تغییر دامنه کافی است؟ که در این مورد پاسخ صادقانه من اینکه: خیر. تغییر دامنه نوسان، هرچند مهم است، اما باید در کنار مجموعه‌ای از سیاست‌های مکمل اجرا شود؛ این مکمل‌ها مواردی مانند حضور بازارگردان‌های واقعی و فعال، شفافیت و جریان آزاد اطلاعات، ثبات در سیاست‌گذاری کلان اقتصادی، ارتقای سواد مالی و فرهنگ سرمایه‌گذاری بلندمدت، تقویت سیستم‌های معاملاتی برای کنترل نوسانات شدید است. برای مثال، بازارگردان‌ها می‌توانند با ارائه نقدینگی در زمان‌های حساس، از نوسانات غیرمنطقی جلوگیری کنند. همچنین، آموزش سرمایه‌گذاران خرد برای تحلیل صحیح و تصمیم‌گیری آگاهانه، نقش مهمی در کاهش اثرات منفی نوسانات احتمالی خواهد داشت.
در پایان بیان این نکته الزامیست؛ در شرایطی که بازار سرمایه ایران رو به پویایی گذاشته، اکنون بهترین فرصت برای اعمال اصلاحات ساختاری و هوشمندانه مانند بازطراحی دامنه نوسان است. این اصلاح نه‌تنها به تعمیق بازار و رشد سالم آن کمک می‌کند، بلکه زمینه را برای حرفه‌ای‌تر شدن بازیگران، کاهش نوسانات هیجانی، و هماهنگی بیشتر با استانداردهای بین‌المللی فراهم خواهد کرد. همچنین بازار سرمایه‌ای که آزاد، شفاف و تحلیل‌پذیر باشد، نه‌تنها میزبان امن‌تری برای سرمایه‌های داخلی خواهد بود، بلکه می‌تواند با افتخار میزبان سرمایه‌گذاران بین‌المللی نیز باشد. اصلاح دامنه نوسان، همراه با سیاست‌های مکمل، می‌تواند بازار سرمایه ایران را به یکی از پیشروترین بازارهای منطقه تبدیل کند و اعتماد عمومی به این بازار را بیش از پیش تقویت کند.

• مونا حاجی علی‌اصغر - کارشناس بازار سرمایه

• شماره ۵۸۷ هفته نامه اطلاعات بورس