چالش‌های بازار مشتقه در ایران

ابزارهای مشتقه، به‌ویژه قراردادهای آتی، از ابزارهای پیچیده و پرکاربرد در بازارهای سرمایه هستند که نقش مهمی در مدیریت ریسک، کشف قیمت و افزایش نقدشوندگی بازارها ایفا می‌کنند. شاخص‌های انرژی مبتنی بر کالاهای انرژی و قراردادهای آتی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مشتقه، جایگاهی استراتژیک در اقتصاد جهانی دارند. این شاخص‌ها نه تنها به عنوان معیاری برای ارزیابی قیمت‌های انرژی عمل می‌کنند، بلکه امکان تنوع‌بخشی و کاهش ریسک را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌سازند. با این حال، کارکرد مشتقات در بازار سرمایه همواره با چالش‌ها و فرصت‌هایی همراه بوده است.
ابزارهای مشتقه انرژی به‌ویژه در اقتصادهای وابسته به منابع انرژی، نقش حیاتی ایفا می‌کنند. برای کشورهای صادرکننده نفت و گاز، این ابزارها به مدیریت ریسک قیمت و کاهش نوسانات درآمدهای ارزی کمک می‌کنند. در اقتصادهای واردکننده انرژی نیز، این ابزارها به تنظیم قیمت‌ها و کاهش ریسک ناشی از نوسانات بازار جهانی انرژی کمک می‌کنند. با این حال، استفاده نادرست یا بیش‌ازحد سفته‌بازانه از مشتقات می‌تواند به تشدید نوسانات و ایجاد بحران‌های مالی منجر شود، همان‌طور که در بحران مالی سال ۲۰۰۸ مشاهده شد، استفاده ناصحیح از مشتقات مالی مانند قراردادهای مشتقه اعتباری (CDS) به تشدید بحران کمک کرد.
یکی از چالش‌های اصلی مشتقات، پیچیدگی ذاتی آنهاست که ممکن است باعث درک نشدن کامل سرمایه‌گذاران، به ویژه افراد حقیقی و شرکت‌های کوچک شود. این نبود آگاهی می‌تواند منجر به تصمیم‌گیری‌های نادرست و افزایش ریسک‌پذیری شود. بنابراین، آموزش و افزایش شفافیت در این بازار از اقدامات ضروری برای کاهش ریسک‌های مرتبط با این ابزارهاست. همچنین، نظارت دقیق نهادهای تنظیم‌گر و وضع قوانین مناسب برای جلوگیری از سوءاستفاده، از دیگر الزامات کلیدی است. ابزارهای مشتقه در بازار سرمایه به خودی خود نه خوب هستند و نه بد؛ کارکرد آنها به نحوه استفاده و تنظیم‌گری بازار بستگی دارد. در صورت استفاده صحیح، می‌توانند به عنوان ابزاری قدرتمند برای مدیریت ریسک، افزایش کارایی بازار و تسهیل سرمایه‌گذاری عمل کنند، اما در صورت استفاده نادرست یا نبود نظارت کافی، می‌توانند به عاملی برای بی‌ثباتی و بحران‌های مالی تبدیل شوند. بنابراین، تعادل بین آزادی عمل بازار و نظارت دقیق نهادهای تنظیم‌گر، کلید بهره‌برداری مثبت از این ابزار نوین در بازار سرمایه است. شاخص‌های انرژی مبتنی بر قراردادهای آتی نیز، در صورت طراحی و اجرای صحیح، می‌توانند به عنوان ابزاری استراتژیک برای بهبود عملکرد بازار سرمایه و اقتصاد جهانی عمل کنند.

• سجاد عرفانی - کارشناس تحقیق و توسعه بورس انرژی

• شماره ۵۷۸ هفته نامه اطلاعات بورس