این در حالی است که شاید در ایران نقش قیمتی مواد اولیه در تعیین قیمت نهایی کالای نهایی بیشتر بوده و به گفته تولیدکنندگان این بخش هزینه مواد اولیه در خصوص برخی از کالاها چیزی در حدود 70 درصد از بهای نهایی محصول را تشکیل می‌دهد. در طرف دیگر زباله‌هایی که از تولیدات نهایی این صنعت وارد چرخه اکوسیستم می‌شود از دیگر چالش‌هایی است که محیط‌زیست را به خطر می‌اندازد و مشکلات جدی را در این عرصه به وجود می‌آورد. اگر یک قدم عقب‌تر بایستیم و این وضعیت را بررسی کنیم، شاید بازیافت را حلقه مفقوده این داستان بیابیم که با کمک از این فرآیند بخشی از این مشکلات قابل حل باشند. با قبول این موضوع که قرار بود با مجتمع‌های پتروشیمی از زمان تاسیس تأمین مواد اولیه زنجیره تأمین را بر عهده بگیرند و در مقاطعی از زمان از بار این مسولیت شانه خالی کردند، شاید وقت این رسیده که راه میانبری را پیدا و بستری را فرآهم کنیم که تولیدکنندگان پایین دست با تنش کمتری به فعالیت خود ادامه دهند و با عرضه محصولات خود در بازارهای بین‌المللی سهم قابل توجهی از این بازارها را تحت سلطه خود درآورده و ارزش افزوده قابل توجهی را نصیب کشور کنند.
بازیافت در تعاریف عامیانه به آماده‌سازی مواد برای بهره وری دوباره گفته می‌شود. در تعریفی دیگر می‌توان گفت بازیافت عبارت است از فرآیند پردازش مواد مصرف شده به محصولات و مواد تازه به منظور جلوگیری از هدر رفتن مواد سودمند بالقوه (ذخیره‌ای)، کاهش مصرف مواد خام، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا حاصل از سوختن مواد و آلودگی آب‌ها حاصل از تدفین زباله‌ها در خاک به وسیله کاهش مقدار معمول زباله‌ها و کم کردن نشر گازهای گلخانه‌ای در مقایسه با تولید خالص. بازیافت یک مولفه کلیدی در مدیریت مدرن کاهش مواد زائد محسوب می‌شود که شامل سلسله مراتب کم کردن، دوباره مصرف کردن و بازیابی است. هدف از بازیافت محصولات پلاستیکی تبدیل زباله‌ها و ضایعات پلاستیک به محصولات باز تولید شده و کاربردی است.
دلایل بسیاری برای بازیافت پلاستیک‌ها وجود دارد؛ احداث پتروشیمی‌های جدید و در نتیجه تولید بیشتر پلاستیک‌ها، مصرف بیشتر حاصل از پدیده شهرنشینی برای مثال ظروف غذای یک بار مصرف و همچنین مصرف بیشتر به دلیل کاربرد در صنایع مختلف، تجزیه نشدن و ماندگاری در طبیعت حداقل به مدت 300 سال و ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی و مهمترین عامل یعنی افزایش قیمت مواد نو پتروشیمی به دلیل حذف یارانه حامل‌های انرژی و همچنین افزایش قیمت جهانی و... موجب شده استقبال از مواد و گرانول‌های بازیافتی بیشتر و بیشتر شود. از نظر قیمت، بهای گرانول‌های بازیافتی معمولا در حدود 30 درصد پایین‌تر از گرانول‌های نوپتروشیمی هستند. در واقع دلیل پیشرفت صنعت بازیافت در دنیا علاوه بر بحث محیط زیست نیز این است که محصولات ارزشمندی را می‌توان از موادی تهیه کرد که نسبت به نو از لحاظ قیمت پایین‌ترند و همین باعث ایجاد ارزش افزوده می‌شود؛ برای مثال شرکت فورتل (Fortel) با تولید الیاف بازیافتی پت، فروش محصولات خود را از 3 میلیون پوند به 30 میلیون پوند ظرف مدت 7 سال افزایش داد. این شرکت ادعا می‌کند بالاترین مصرف بطری‌های بازیافتی را داشته است و برای تأمین مواد اولیه خود از کشورهای مختلف نیز جمع آوری انجام می‌دهد. پلاستیک‌ها موادی با دوام، سبک و ارزان هستند که می‌توانند به راحتی به محصولات مختلفی تبدیل شوند و در دسته‌بندی گسترده‌ای از کاربردها قرار گیرند. در نتیجه، تولید و استفاده از پلاستیک در چند دهه گذشته افزایش یافته است و آمارها حاکی است که سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون تن پلاستیک در سراسر جهان بازیافت می‌شود. این در حالی است که چیزی در حدود ۲۰۰ میلیارد پوند مواد پلاستیکی جدید ترموفرم، فوم، لمینیت و... به میلیون‌ها بسته و محصولات‌جدید تبدیل شده است. در نتیجه، نیاز به استفاده مجدد، بازیابی و بازیافت آنها اهمیت فراوانی دارد.
صنعت بازیافت پلاستیک در حال حاضر در سراسر جهان گسترده است و این امر فرصت‌ها و چالش‌هایی را به وجود می‌آورد. با توجه به موقعیت استراتژیک ایران و بهره‌مندی از گاز طبیعی و با توجه به گسترش مجتمع‌های پتروشیمی و شرکت‌های بالادستی این صنعت و به وجود آمدن زنجیره تأمین در پی این موقعیت توجه به صنعت یکی از نیازهای صنعت پتروشیمی است که با به کارگیری دستور‌العمل‌های درست و با توجه به استانداردهای جهانی به‌طور حتم می‌توانیم به این بخش ورود کرده و شرایطی را فراهم آوریم که مشکل تأمین مواد اولیه برای تولید برخی از محصولات پلاستیکی از طریق استراتژی و روش بازیافت حل شده و از این طریق بتوانیم صنعت پلاستیک کشور را گسترش دهیم و موجب رشد ارقام اقتصادی در تولید و صادرات شویم. شاهد این مدعا رشد اقتصادی کشورهای اصلی عضو اتحادیه اروپاست که یک معیار قابل اعتماد برای توسعه بازار پلاستیک است که در ادامه این گزارش سعی بر آن است اطلاعاتی درخصوص شرایط صنعت پلاستیک و ارتباط این صنعت با صنعت بازیافت ارائه شده و روش‌هایی برای الگوبرداری در کشور مطرح شود.
چه نوع پلاستیکی قابل بازیافت است؟
طبق مطالعات و گزارش‌های انجام شده ازسوی برخی کارشناسان و محققان جهانی به‌طور معمول ۶ نوع پلاستیک قابل بازیافت هستند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) پلی‌استایرن‌ها (PS): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون فنجان نوشیدنی‌های گرم، کارد و چنگال پلاستیکی، محصولاتی همچون ظروف ماست.
۲) پلی‌پروپیلن‌ها (PP): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون ظروف جعبه غذا و بستنی.
۳) پلی‌اتیلن سبک ( LDPE): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون سطل زباله و کیسه‌های زباله.
۴) پلی‌وینیل کلراید( PVC): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون درب بطری آب معدنی.
۵) پلی‌اتیلن سنگین ( HDPE): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون ظروف شامپو و یا بطری‌های شیر.
۶) پلی‌اتیلن ترفتالات بطری (PET): به‌عنوان مثال محصولاتی همچون بطری‌های نرم مواد نوشیدنی.
طبق بررسی‌های صورت گرفته در این گزارش محصولات پلاستیکی HDPE و PVC تحت برنامه‌های بازیافت مجدد قرار می‌گیرند و می‌توانند با فرآیند بازیافت به مواد دیگری تبدیل شوند و این در حالی است که بازیافت محصولاتی همچون PS، PP و LDPE با مشکلاتی همراه است؛ علت هم آن است که این مواد پلاستیکی در مرحله مرتب‌سازی فرآیند بازیافت به مشکل بر می‌خورند و نمی‌شود برای مرتب‌سازی آنها استراتژی منظمی را در نظر گرفت که این عامل سبب طولانی تر شدن فرآیند بازیافت این محصولات می‌شود.
در این‌باره سوالی که به ذهن متبادر می‌شود این است که آیا بازیافت محصولات پلاستیکی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است یا خیر؟ صرفه اقتصادی برای برخی از مواد و محصولات پلاستیکی که خاصیت تبدیل شدن به دیگر مواد کاربردی را ندارند، وجود ندارد و این امر باعث می‌شود که این محصولات به زباله تبدیل شده و به چرخه زندگی باز نگردند، اما در مقابل بسیاری از انواع محصولات شیمیایی و پلاستیکی این قابلیت را دارا هستند و بازیافت این محصولات می‌تواند مزیت‌های فراوانی را ایجاد کند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
نیم نگاهی به وضعیت بازارهای داخلی بیانگر این موضوع است که تولیدکنندههای بخش پایین دست صنعت پتروشیمی با کمبود مواد اولیه برای تولید محصولات تولیدی واحدهایشان دست و پنجه نرم می‌کنند؛ این مساله به‌عنوان مثال در بازار ایران باعث شده همواره برخی محصولات بالادستی با التهاب و کمبود روبه‌رو باشند که این مساله در صنایع پایین‌دستی می‌تواند بحران‌زا باشد؛ مشکلی که از ابتدای تاسیس آنها وجود داشته و هنوز هم یکی از بزرگ‌ترین درگیری‌های این بخش از صنعت است. شاید زمان آن رسیده که به جای تکرار حرف‌ها، راهکارهای تکراری و بحث چند ساله مبنی بر اینکه قرار بود مجتمع‌های پتروشیمی نیاز واحدهای پایین‌دست را تأمین کنند، راهکارهای جدیدتری را مورد بررسی قرار داد که تجربه‌های جهانی نشان می‌دهند بازیافت یکی از این روش‌ها است. به‌عنوان مثال در شرایط فعلی محصول pvc و پلی‌اتیلن ترفتالات بطری از جمله کالاهای پرالتهاب به شمار می‌آیند که با توجه به موارد بالا اگر بتوانیم بستری فراهم سازیم که بازیافت این محصول در دستور کار قرار گیرد بخشی از مشکلات بازار حل می‌شود.
آمارهای جذاب از تولید زباله و بازیافت
نگاهی سریع به برخی آمارهای گزارش شده نشان می‌دهد در هر ساعت، آمریکایی‌ها چیزی در حدود ۲.۵ میلیون بطری پلاستیکی استفاده می‌کنند که اکثر آنها به زباله تبدیل می‌شوند.هر ساله آمریکایی‌ها ۲۵ میلیارد فنجان قهوه استریپ فوم را دور می‌ریزند. طبق گزارش‌ها حدود ۹/ ۳۰ درصد از بطری‌های پلاستیکی بازیافت می‌شوند. در حال حاضر ۲۵ درصد از ضایعات پلاستیکی در اروپا بازیافت می‌شود. بازیافت پلاستیک ۸۸ درصد انرژی کمتری از تولید پلاستیک از مواد خام جدید را نیاز دارد.در حال حاضر، حدود ۵۰ درصد از پلاستیک مورد استفاده پس از یک بار استفاده فقط دور انداخته می‌شود و بازیافت نمی‌شوند. پلاستیک ۱۰ درصد کل تولید زباله جهان را تشکیل می‌دهد. پلاستیک ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال طول می‌کشد تا تجزیه شود. پلاستیک‌هایی که در نهایت به اقیانوس‌ها ریخته می‌شوند به قطعات کوچک تقسیم شده و هر ساله باعث مرگ چیزی حدود ۱۰۰هزار موجود دریایی و یک میلیون پرنده می‌شوند. انرژی صرفه‌جویی در بازیافت فقط یک بطری پلاستیکی می‌تواند یک لامپ ۱۰۰ وات را به مدت تقریبا یک ساعت قدرت دهد. در حال حاضر، چین به تنهایی وارد کننده حدود ۵۶ درصد از پلاستیک‌های زباله تولید شده در سراسر جهان است.
چالش‌های صنعت بازیافت پلاستیک
بازیافت پلاستیک با چالش‌های بسیاری روبه‌رو‌ست، به‌عنوان مثال برای بازیافت پلاستیک‌های مخلوط با بقایای سخت مشکلات زیادی وجود دارد. کارشناسان بر این باورند که طراحی بسته‌بندی پلاستیکی متناسب با جریان بازیافت در حین تولید می‌تواند چاره‌ساز این مشکلات باشد.
در شرایط فعلی فقط ۳۰ تا ۴۰ درصد از پلاستیک ضایعات برای استفاده مجدد آماده می‌شوند و صنعت پلاستیک برای کمک به این صنعت باید با آگاهی و برنامه‌های دقیق‌تری گام بردارد. این در حالی است که برخی از کشورها برای همگام کردن صنعت پلاستیک و صنعت بازیافت قوانینی را وضع کرده‌اند تا این دو صنعت بتوانند هم‌جهت با یکدیگر گام برداشته و چالش‌های مسیر برطرف شوند. بازیافت بطری‌های پلاستیکی در آمریکا در حال‌حاضر در چند ایالت از جمله کالیفرنیا، ماساچوست، نیوجرسی، کارولینای شمالی، پنسیلوانیا و ویسکانسین اجباری شده و قوانین و مصوباتی برای این عملکرد وضع شده است.
مهندس مسعود جمالی، نایب رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری اتاق اصفهان در گفت‌وگو با ماهنامه بازار و سرمایه درخصوص این صنعت در کشور ما معتقد است: در کشور ما سازو کار به گونه‌ای است که از زمان پیدایش صنعت پتروشیمی و به دنبال آن زنجیره تأمین این صنعت، توجه به سمت تولید مواد پتروشیمی بوده و این در حالی است که برخی کشورهای همسایه به دنبال واردات مواد بازیافتی ایرانی هستند که این امر تأثیر چشمگیری بر جریان قیمت مواد اولیه گذاشته که تولیدکنندگان داخلی را با چالش‌هایی روبه‌رو می‌سازد. به گفته وی اگر به این مشکل به‌صورت جدی نگاه نشود و راهکاری اساسی برای رفع آن اتخاذ نشود، به‌طور حتم این مواد هم مانند مواد پتروشیمیایی بدون ایجاد ارزش افزوده لازم از کشور خارج می‌شود و در اختیار رقبای پایین‌دست در منطقه قرار می‌گیرد که قیمت تمام‌شده محصولاتی که این کشورها تولید می‌کنند ارقام کمتری را نسبت به محصولات ایرانی پیدا می‌کند و در این شرایط تولید‌کننده ایرانی توان رقابت را بیشتر از قبل از دست می‌دهد.
جمالی می‌گوید: در پی افزایش قیمت گریدهای پلیمری در بورس کالا قیمت مواد بازیافتی هم افزایش چشمگیری پیدا کرده است که این افزایش بیش از آنکه ناشی از بالا رفتن قیمت مواد خام باشد نشات گرفته از افزایش تقاضای بازار است. در این بین، برخی تولیدکنندگان به خاطر نگرانی از کاهش احتمالی قیمت‌هایی که گاه تا ۲۵ درصد افزایش یافته‌اند و برخی به دلیل مشکل سرمایه در گردش تمایل بیشتری به مصرف مواد بازیافتی پیدا کرده‌اند.
نایب رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری اتاق اصفهان در ادامه افزود: البته در این میان هستند تولیدکنندگانی که برای جبران افزایش قیمت‌ها از مواد بازیافتی استفاده و کالاهای خود را با قیمت و کیفیت نامتعارف نه تنها در ایران، بلکه در بازارهای سنتی صادراتی همسایه عرضه می‌کنند. وی در ادامه اظهار کرد: به باور من بازنده همیشگی این موارد برند ایرانی، تولیدکنندگان و صادرکنندگان اخلاق‌مدار و دارای گردش مالی شفاف هستند. علت هم آن است که هیچ نظارتی بر عملکرد این واحدها وجود ندارد و ماموران سازمان حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان در بازدیدها صرفا به دنبال کنترل مدارک خرید مواد بورسی بوده و بر این‌گونه موارد نظارتی ندارند.
به گفته جمالی شاید یکی از وظایف انجمن‌های پلیمری ایجاد رویه‌های لازم در کنترل و رگولاتوری این موارد است که سبب شود روند درست مشخص، دردستور کار قرار گرفته و عملی شود. وی درخصوص مشکلاتی که در صنعت بازیافت پلاستیک در ایران وجود دارد، گفت: صنعت بازیافت پلاستیک در ایران با وجود مزیت‌های ذکر شده دارای مشکلات زیادی است. با وجود اینکه در برخی کشورها امکانات تفکیک مواد بازیافتی مختلف (شیشه، پلاستیک، کاغذ و...) در محل دریافت از مصرف‌کنندگان ایجاد شده است، در ایران چنین ساز و کاری وجود ندارد و در بهترین حالت در برخی شهرها فقط زباله‌های خیس جدا می‌شوند که در کلان‌شهر تهران این هم اتفاق نمی‌افتد و مواد بازیافتی و زباله با هم جمع‌آوری می‌شود که این امر کیفیت مواد خام را کاهش می‌دهد.
وی درخصوص نحوه جداسازی ضایعات پلاستیکی می‌گوید: وقتی ضایعات جامد به محل بازیابی انتقال داده می‌شوند پلاستیک‌های مختلف بر اساس ماهیت (بادی، تزریقی، پلی پروپیلن و...) جداسازی می‌شوند و به مرحله بعد می‌روند، در حالی که در کشور ما تفکیک ماهیتی در برخی شهرها از طریق شهرداری‌ها و حجم عمده آن در کارگاه‌های تفکیک پلاستیک و بیشتر از روی ظاهر و به دست کارگران کم‌سواد یا خارجی انجام می‌شود ولی درصد خلوص این جداسازی به خاطر نبود سیستم‌های کدگذاری بالا نیست که مرحله بعدی بازیافت را با مشکل مواجه ساخته و باعث می‌شود نتوانیم همچون کشورهای پیشرفته از فرآیند بازیافت در تولید محصولات پتروشیمی استفاده کنیم و پروژه‌های زیست محیطی را جلو ببریم.
وی درخصوص سیستم‌های کدگذاری می‌گوید: سیستم کدگذاری شناسایی رزین SPI می‌تواند جداسازی ماهیتی را بهبود بخشد. این سیستم مجموعه‌ای از نمادها است که روی اقلام پلاستیکی قرار می‌گیرند تا نوع رزین را مشخص کند که کالاها از چه مواد اولیه‌ای ساخته شده‌اند. این سیستم در سال ۱۹۸۸ از سوی انجمن صنایع پلاستیک (SPI) آمریکا که در سال ۱۹۳۷ برای اتصال زنجیره‌های تولید پلاستیک تاسیس شده بود با دو هدف توسعه یافت؛ اول اینکه استفاده از این کدها سبب می‌شود تولیدکنندگان از یک مجموعه ثابت و یکسان از نمادها در سراسر کشور استفاده کنند و دوم اینکه نمادها برای مصرف‌کنندگان و همین‌طور در فرآیند بازیافت قابل شناسایی و تفکیک خواهند بود.
جمالی می‌گوید: هر چند همه این مواد قابل بازیافت نیستند ولی استفاده از این سیستم در تولید مصنوعات پلیمری در ایران می‌تواند بسیار کارگشا باشد. وجود این نمادها می‌تواند به تفکیک بهتر و در نهایت به خلوص بیشتر مواد بازیافتی کمک کند.وی در ادامه درخصوص دیگر مشکلات به آلودگی اشاره کرد: معمولا پلاستیک‌های جمع‌آوری شده دارای آلودگی‌های زیادی هستند.
آسان‌ترین روش پاکسازی آنها از آلودگی‌ها، شست‌وشوی آنها در حوضچه‌های آب است. معمولا آلودگی‌های همراه ضایعات به‌صورت محلول یا نامحلول در آب هستند. آلودگی‌های نامحلول در آب، در ته حوضچه ته‌نشین می‌شوند و آلودگی‌های محلول با جریان آب از پلاستیک‌ها جدا می‌شوند در ایران این کار بیشتر به‌صورت سنتی و بدون استفاده از ماشین‌آلات پیشرفته بازیافت انجام می‌شود که باعث افزایش میزان آب مصرف شده و عدم استفاده از مواد شوینده متناسب با سطح آلودگی است و در نتیجه کیفیت نهایی مطلوبیت بالایی ندارد.وی درخصوص مورد آخر افزود: اما مورد آخر مشکل همیشگی صنعت ایران، ضعف در بسته‌بندی مناسب، همراه با علائم و نشانه‌های لازم در صنعت بازیافت است که با کمترین هزینه ممکن قابل اصلاح است.وی با اشاره به سازو کار کشورهای اروپایی که صنعت بازیافت آنها با بالاترین بازدهی در حال فعالیت است، افزود: صنعت بازیافت در این کشورها از جمله صنایع قوی و سودآور است که زباله‌های شهری را از یک تهدید ملی به فرصت تبدیل کرده است، اما هنوز در کشور ما صنعت بازیافت زباله، نه از سوی دولتی‌ها و نه از سوی بخش خصوصی جدی گرفته نمی‌شود. تخمین زده می‌شود در کشور ما روزانه حدود ۵۰ هزار تن زباله تولید شود، ولی در بهترین حالت، فقط حدود ۴ درصد از این زباله‌ها به مرحله بازیافت می‌رسد و قسمت عمده آن یا در دل خاک مدفون شده یا در طبیعت رها می‌شود.
- ماهنامه بازار و سرمایه - بورس کالا
نظر شما