به گزارش صدای بورس، صنعت راهبردی و ارزشآفرین پتروشیمی ایران در جهان رقابتی امروز، بهرغم سهم چشمگیر در اشتغال و توسعه صادرات غیرنفتی و نقش بیبدیل در اقتصاد کشور، به دلیل چالشهای ساختاری داخلی، تحریمهای ظالمانه و تحولات ژئوپلیتیک، با موانع عدیدهای در بقا و رقابتپذیری روبهرو است.
ایران بهعنوان یکی از بزرگترین کشورهای دارای ذخایر نفتی با زیرساختهای گسترده در صنایع شیمیایی و پتروشیمی، پتانسیل بالایی برای بهرهبرداری از فناوریهای نوین از جمله هوش مصنوعی دارد. در این تحلیل، موانع و چالشهای کلیدی صنعت پتروشیمی کشور و راهکارهای مواجهه و سازگاری با آن با نگاهی به نقشآفرینی هوش مصنوعی در دو بخش بینالمللی و داخلی، ارائه شده است.
این بخش برگرفته از کتاب «هوش مصنوعی و هوش مصنوعی مولد در صنعت پتروشیمی: بازآفرینی ساختارها و گسترش مرزهای فناوری و تولید» است. در این اثر، ضمن معرفی جامع مدیریت فرآیندهای کسب و کار در صنعت پتروشیمی و بررسی و تحلیل حلقههای مختلف زنجیره ارزش و ارائه راهکارهای اثربخش متناسب با محرکها و چالشهای صنعت در دهه پیشرو، به معرفی کارکردهای هوش مصنوعی و هوش مصنوعی مولد در حوزههای مختلف این صنعت و تجربه پیشگامان تحول دیجیتال پرداخته شده است. در این نوشتار چالشهای بینالمللی صنعت پتروشیمی و در شماره بعد چالشهای داخلی این صنعت مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
دشواری در تأمین مالی و تجهیزات
تحریمهای بینالمللی بهویژه در حوزههای بانکی، بیمهای و حملونقل دریایی، دسترسی صنعت پتروشیمی ایران به بازارهای مالی جهانی و واردات تجهیزات و قطعات تخصصی را محدود و تدارکات قطعات و مواد شیمیایی برای واحدهای فعال و نیز تأمین تجهیزات برای پروژهها را با تأخیرها و هزینههای بالا روبهرو میسازد.
در حال حاضر عمده تأمین مالی پروژهها با اتکا به منابع داخلی نظیر صندوق توسعه ملی، منابع بانکهای تجاری داخلی و سرمایهگذاری شرکتها صورت میگیرد، که اغلب با محدودیت نقدینگی مواجهاند. انتقال تجهیزات و فناوریهای پیشرفته، از جمله کمپرسورهای دور بالا، مبدلهای حرارتی خاص، کاتالیستهای تخصصی و سیستمهای کنترلی هوشمند، با موانع جدی روبهرو است.
زنجیره تدارکات قطعات یدکی و مواد شیمیایی واسط برای واحدهای عملیاتی نیز در معرض تأخیرهای مکرّر، هزینههای بیشتر به واسطهها، افزایش هزینه حمل و کاهش کیفیت اقلام جایگزین قرار دارد. نتیجه این وضعیت، افزایش هزینههای سرمایهگذاری و عملیاتی، افت بهرهوری تولید و افزایش ریسک شکست پروژههاست. از راهکارهای مؤثرکوتاهمدت و بلندمدت در مواجهه و مدیریت این چالش، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
تنوعبخشی به منابع تأمین مالی با استفاده از ابزارهای نوین مانند صکوک پروژهای، اوراق مشارکت ارزی، و صندوقهای سرمایهگذاری پروژهمحور برای جذب منابع داخلی و مشارکت بخش خصوصی
ایجاد "بانک توسعه صنایع انرژی ایران" با تمرکز بر تأمین مالی پروژههای پتروشیمی در زنجیرههای پاییندستی و میاندستی
توسعه همکاریهای فناورانه منطقهای با انعقاد قراردادهای مشترک با شرکتهای دانشبنیان روسی، چینی، هندی و آسیای مرکزی در حوزه تجهیزات فرآیندی و سیستمهای کنترلی برای تاسیس شرکتهای مشترک با هدف انتقال فناوری و ساخت تجهیزات در داخل کشور
بومیسازی هوشمند و هدفمند تجهیزات کلیدی با تمرکز بر توربوکمپرسورها، پمپهای کرایوژنیک و سیستمهای کنترل پیشرفته از طریق حمایت هدفمند از شرکتهای دانشبنیان و استفاده از هوش مصنوعی و مدلسازی دیجیتال برای شبیهسازی عملکرد تجهیزات وارداتی و طراحی جایگزینهای بومی
ایجاد سامانه ملی زنجیره تأمین پتروشیمی با محوریت داده و هوش مصنوعی که میتواند فرآیند تأمین، نگهداری و توزیع قطعات و مواد شیمیایی مورد نیاز صنایع پتروشیمی را یکپارچهسازی کرده و وابستگی به واسطههای خارجی را کاهش دهد.
وابستگی به بازارهای محدود
تحریمهای ظالمانه، فروش محصولات پتروشیمی کشور را دشوار کرده و ایران مجبور به فروش محصولات خود با تخفیف و از طریق واسطهها شده است. این تحریمها، صنعت پتروشیمی را به شدت به بازار چین وابسته کرده است. این وابستگی، با توجه به تلاش کشور چین برای خودکفایی در تولید محصولات کلیدی پتروشیمی، یک ریسک بلندمدت جدی برای ایران محسوب میشود.
تحریمهای مالی، بیمهای و حملونقلی باعث محدودیت صنعت پتروشیمی ایران در دسترسی آزاد به بازارهای جهانی شده و ناگزیر، عمده صادرات به چند بازار محدود، بهویژه چین، متمرکز شده است. بیش از ۶۰ درصد صادرات پتروشیمی کشور مستقیماً یا غیرمستقیم راهی بازار چین میشود. این تمرکز بیشازحد، یک ریسک راهبردی بلندمدت برای تداوم صادرات و پایداری ارزی کشور ایجاد کرده است.
از منظر ریسک ساختاری بلندمدت، کشور چین در دهه اخیر با راهبرد "خودکفایی در صنایع بالادستی و مواد پایه" سرمایهگذاری عظیمی در ظرفیتهای تولید متانول، اوره و اُلفینها انجام داده است. این امر به تدریج تقاضای وارداتی این کشور از ایران را کاهش خواهد داد. همچنین تمرکز صادرات بر چین موجب شده ایران در معاملات دوجانبه با این قدرت اقتصادی، از قدرت چانهزنی کمتری در موضوعات قیمتگذاری، شرایط پرداخت و بیمه محمولهها برخوردار باشد.
همچنین فقدان استراتژی صادراتی منسجم باعث شده سبد صادراتی ایران از نظر تنوع بازار و محصول، شکننده و وابسته به تصمیمات طرف چینی باشد.
از راهکارهای مؤثر در مواجهه و مدیریت این چالش، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
ایجاد "نقشه راه تنوع بازارهای صادراتی پتروشیمی ایران" تا افق ۱۴۰۸ از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی
شناسایی و توسعه بازارهای نوظهور در جنوب و جنوبشرق آسیا (هند، اندونزی، ویتنام)، آفریقا و آمریکای لاتین از طریق دیپلماسی انرژی و توافقهای دوجانبه شامل توافقنامههای ترجیحی صادرات پتروشیمی نظیر اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان شانگهای برای تسهیل صادرات
استقرار پلتفرم تحلیلی مبتنی بر هوش مصنوعی برای رصد لحظهای عرضه و تقاضای جهانی، تغییر تعرفهها و پیشبینی روند قیمتها؛ این پلتفرم باید به عنوان زیرساخت تصمیمگیری صادراتی برای شرکتهای ایرانی عمل کند.
ایجاد برند تجاری واحد برای صادرات محصولات ایرانی با استاندارد کیفی یکپارچه ترجیحاً از سوی انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی با هدف توسعه برند ملی محصولات پتروشیمی ایران برای حضور مستقیم در بازارهای مصرفی
ایجاد دفاتر بازرگانی پتروشیمی ایران در بازارهای هدف با محوریت شرکت ملی صنایع پتروشیمی و انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی
افزایش تنوع محصولات در سبد صادرات با تمرکز بر صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا به جای مواد پایه مانند متانول و اوره
نبود امکان انتقال فناوریهای بهروز و توسعهیافته
به دلیل تحریمها، دسترسی سرمایهگذاران به آخرین فناوریها بخصوص در مرحله سوم زنجیره ارزش شامل تولید مواد شیمیایی و پلیمرهای با کارائی بالا، محدود شده است.
تحریمها بهویژه محدودیتهای فناورانه و انتقال دانش فنی، یکی از موانع اساسی در مسیر توسعه صنعت پتروشیمی کشور به شمار میآید. این محدودیتها، دسترسی به فناوریهای نسل جدید فرآیندهای شیمیایی برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالا را دشوار کرده است.
در حالیکه صنایع پتروشیمی پیشرو در جهان به سمت توسعه مواد شیمیایی خاص، پلیمرهای مهندسی با ویژگیهای تخصصی و کاتالیستهای نسل جدید با بهرهوری بالا حرکت کردهاند، بخش عمده ظرفیت تولید پتروشیمی کشور همچنان در تولید محصولات پایه مانند متانول، اوره و اتیلن و پلیمرهای عمومی خصوصاً پلیاتیلن باقی مانده است. در نتیجه، شکاف فناورانه میان ایران و رقبای جهانی در حال افزایش است؛ شکافی که نه تنها ارزش افزوده تولید داخلی را محدود میکند بلکه وابستگی به واردات مواد واسطه و مواد شیمیایی خاص را نیز تداوم میبخشد.
از راهکارهای مؤثر در مواجهه و مدیریت این چالش، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
استفاده از هوش مصنوعی و مدلسازی مولکولی بهعنوان ابزار جایگزین برای طراحی فرمولاسیونها، شبیهسازی واکنشها و توسعه مواد پیشرفته بدون وابستگی مستقیم به فناوری خارجی؛ همچنین توسعه زیرساختهای دادهای برای آموزش مدلهای یادگیری ماشین در زمینه طراحی فرمولاسیون و بهینهسازی فرآیندهای شیمیایی.
سرمایهگذاری هدفمند در توسعه فناوری بومی با حمایت از مراکز تحقیق و توسعه و شرکتهای دانشبنیان فعال در حوزه طراحی فرآیند، مواد و کاتالیست.
دیپلماسی فناورانه هدفمند به منظور ایجاد پلتفرم همکاری فناورانه با کشورهای غیرتحریمی و همپیمان با تعریف پروژههای مشترک تحقیقاتی، انتقال غیرمستقیم دانش فنی و ایجاد مراکز تحقیقاتی منطقهای و نیز بهرهگیری از توافقنامههای دوجانبه با دانشگاهها و شرکتهای فناور آسیایی برای توسعه فرآیندهای نوین تولید.
-
سیدرضا حسینی - کارشناس صنعت پتروشیمی
-
شماره ۶۱۹ هفته نامه اطلاعات بورس