سرخوشی غیرعقلایی؛ فصل دهم: رفتار توده‌وار

به گزارش صدای بورس، این کتاب نخستین‌بار در اوج رونق بازار سهام آمریکا منتشر شد و خیلی زود به مرجعی برای تحلیل حباب‌های مالی و رفتاری بازارها بدل گردید.

شیلر در این اثر نشان می‌دهد چرا بازارها همیشه عقلانی نیستند و چگونه ترکیب روان‌شناسی، فرهنگ، رسانه‌ها و انتظارات جمعی می‌تواند قیمت دارایی‌ها را از ارزش واقعی آن‌ها جدا کند.

نسخه فارسی این اثر با عنوان «سرخوشی غیرعقلایی» به همت دکتر سیدفرهنگ حسینی و توسط انتشارات چالش در ایران منتشر شده است. این ترجمه از آن جهت اهمیت دارد که ترجمه کامل به همراه توضیحات نمودارها، جداول و محتوای علمی کتاب را در خود جای داده است. همین ویژگی سبب می‌شود که نسخه‌ ای است که دقیقاً همان محتوای کتاب اصلی Irrational Exuberance است.

مروری بر فصل‌های پیشین کتاب

پیش از رسیدن به فصل دهم، نویسنده در فصل‌های ابتدایی، ریشه‌های حباب‌های قیمتی را توضیح می‌دهد. او از نمونه‌های تاریخی مانند حباب گل لاله در هلند قرن هفدهم تا سقوط بازار ۱۹۲۹ استفاده می‌کند تا نشان دهد سرخوشی جمعی همیشه بخشی از اقتصاد بوده است.

در فصل‌های میانی، شیلر مجموعه‌ای از عوامل تقویت‌کننده حباب‌ها را معرفی می‌کند:

• تبلیغات و رسانه‌ها که با روایت‌های جذاب، توجه عمومی را برمی‌انگیزند.

• نوآوری‌های مالی و اعتباری که ورود افراد بیشتری به بازار را ممکن می‌سازند.

• سیاست‌های اقتصادی و مالیاتی که گاه ناخواسته به تشدید خوش‌بینی دامن می‌زنند.

فصل‌های هفتم تا نهم کتاب به مباحث روان‌شناسی و فرهنگی می‌پردازد. از اعتماد بیش از حد سرمایه‌گذاران گرفته تا اثر لنگرهای ذهنی و تبعیت از جمع، همه و همه نشان می‌دهد که چرا تصمیم‌گیری در بازارها همیشه عقلانی نیست.

فصل دهم: رفتار توده‌وار و اپیدمی

فصل دهم کتاب «سرخوشی غیرعقلایی» نقطه عطفی است که در آن رابرت شیلر با ترکیب اقتصاد، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی نشان می‌دهد چگونه سرایت اجتماعی ایده‌ها و رفتار توده‌ای می‌تواند محرک اصلی شکل‌گیری حباب‌های مالی باشد.

فشار اجتماعی و آزمایش‌های روان‌شناسی

نویسنده برای آغاز بحث به آزمایش‌های کلاسیک روان‌شناسی اجتماعی اشاره می‌کند. سالومون اش در دهه ۱۹۵۰ نشان داد که افراد وقتی در جمعی قرار می‌گیرند که اکثریت پاسخی آشکارا غلط می‌دهند، در یک‌سوم موارد به همان پاسخ اشتباه تن می‌دهند. این رفتار ناشی از فشار اجتماعی و ترس از متفاوت جلوه‌کردن است.

چند سال بعد، استنلی میلگرام در آزمایش معروف خود نشان داد افراد حتی وقتی تصور می‌کنند به دیگری شوک الکتریکی می‌دهند، تحت نفوذ مقام بالادست به کار ادامه می‌دهند. شیلر از این مثال‌ها نتیجه می‌گیرد که انسان‌ها به‌طور ذاتی تمایل دارند به نظر جمع و قدرت اعتماد کنند، حتی اگر خلاف عقل باشد. در بازارها هم سرمایه‌گذاران از همین الگو تبعیت می‌کنند: وقتی اکثریت خرید یا فروش می‌کنند، حتی افراد خبره نیز به جریان می‌پیوندند.

آبشارهای اطلاعاتی و تصمیم‌گیری جمعی

یکی از ایده‌های کلیدی این فصل آبشار اطلاعاتی (Information Cascade) است. شیلر با مثال دو رستوران در کنار هم توضیح می‌دهد که چگونه انتخاب نخستین مشتریان می‌تواند سرنوشت رستوران‌ها را تعیین کند. اگر چند نفر اول به یک رستوران بروند، مشتریان بعدی با فرض اینکه آن‌ها اطلاعاتی دارند، همان انتخاب را تکرار می‌کنند. این روند به جایی می‌رسد که همه به یک رستوران می‌روند، حتی اگر کیفیت پایین‌تری داشته باشد.

بازارهای مالی نیز دقیقاً چنین کار می‌کنند: وقتی چند سرمایه‌گذار یا نهاد بزرگ به خرید سهمی روی می‌آورند، بقیه بدون بررسی ارزش بنیادی، از آن‌ها پیروی می‌کنند. این رفتار در سطح فردی منطقی به نظر می‌رسد («اگر همه به یک سمت می‌روند، حتماً دلیلی دارد»)، اما در سطح کلان منجر به رفتار کاملاً غیرعقلانی و حباب‌های بزرگ می‌شود.

نقش گفت‌وگوها و ارتباطات اجتماعی

شیلر توضیح می‌دهد که مغز انسان طی میلیون‌ها سال برای ارتباط چهره‌به‌چهره و گفت‌وگو تکامل یافته است. حتی در دنیای مدرن، بیشتر تصمیمات سرمایه‌گذاری از طریق گفت‌وگوهای روزمره و شبکه‌های غیررسمی شکل می‌گیرد، نه صرفاً از طریق روزنامه یا تلویزیون.

او در پژوهشی با جان پوند در دهه ۱۹۸۰ نشان داد که تنها ۶ درصد سرمایه‌گذاران اولین بار از طریق رسانه‌های رسمی به خرید سهمی ترغیب شدند؛ در حالی‌که اکثریت به دلیل توصیه دوستان، همکاران یا آشنایان وارد بازار شدند. همین «ارتباطات کلامی» موتور محرک شایعات و موج‌های سفته‌بازی است. یک خبر کوچک در جمعی محدود می‌تواند در عرض چند ساعت در میان هزاران نفر پخش شود و بازار را به حرکت درآورد.

رسانه‌ها، فناوری و تقویت سرایت

شیلر بررسی می‌کند که چگونه ابزارهای ارتباطی نوین، انتقال ایده‌ها را تشدید کرده‌اند. در دهه ۱۹۲۰ تلفن عامل مهمی در گسترش تب خرید سهام بود. در دهه ۱۹۹۰ و اوایل قرن بیست‌ویکم، اینترنت، ایمیل و اتاق‌های گفت‌وگو این نقش را بر عهده گرفتند. امروزه شبکه‌های اجتماعی با سرعتی بی‌سابقه شایعات و داستان‌های اقتصادی را منتشر می‌کنند.

او نشان می‌دهد که چرا حتی تبلیغات تلویزیونی تلاش می‌کنند ارتباط چهره‌به‌چهره را شبیه‌سازی کنند، زیرا انسان‌ها به این نوع ارتباط بیشترین واکنش را نشان می‌دهند. بنابراین، فناوری نه‌تنها ارتباط را تسهیل کرده، بلکه شدت و دامنه رفتار توده‌وار را چندین برابر ساخته است.

مدل‌های اپیدمی برای توضیح بازار

یکی از نوآوری‌های مهم فصل دهم کتاب سرخوشی غیرعقلایی، استفاده از مدل‌های اپیدمیولوژی برای تحلیل رفتار بازار است. همان‌طور که بیماری‌ها با نرخ «سرایت» و «حذف» گسترش می‌یابند، ایده‌ها نیز همین‌گونه منتقل می‌شوند. اگر نرخ سرایت بیشتر باشد، ایده همه‌گیر شده و به حباب مالی تبدیل می‌شود. اما اگر نرخ حذف یا فراموشی سریع‌تر باشد، داستان یا شایعه پیش از اثرگذاری می‌میرد.

شیلر مثال‌های فرهنگی و تاریخی متعددی می‌آورد:

باگ Y۲K که جهان را در آستانه سال ۲۰۰۰ به وحشت انداخت و بر بازارها اثر گذاشت، در حالی که بعداً معلوم شد اغراق‌آمیز بوده است.

داستان لبخند مرموز مونالیزا که از طریق روایت‌های جذاب و حوادثی مانند سرقت تابلو در ۱۹۱۰، به شهرت جهانی رسید و ارزش این اثر هنری را به‌طور بی‌سابقه‌ای بالا برد.

این مثال‌ها نشان می‌دهد که ارزش‌ها و قیمت‌ها همیشه نتیجه تحلیل منطقی نیستند، بلکه از «داستان‌هایی با پتانسیل سرایت بالا» سرچشمه می‌گیرند.

توجه جمعی و تمرکز ذهنی

شیلردر کتاب سرخوشی غیرعقلایی توضیح می‌دهد که مغز انسان در هر لحظه فقط می‌تواند روی یک موضوع تمرکز کند. وقتی جمع بزرگی از مردم هم‌زمان روی یک موضوع خاص متمرکز می‌شوند، آن موضوع به‌طور ناگهانی در مرکز توجه همگان قرار می‌گیرد و موجی اقتصادی ایجاد می‌کند. به همین دلیل است که تغییرات قیمتی اغلب ناگهانی و غیرقابل توضیح به نظر می‌رسد. حتی سرمایه‌گذاران حرفه‌ای نمی‌توانند بگویند چرا ناگهان به سهمی توجه کردند؛ تنها تغییر تمرکز جمعی بوده که آن‌ها را به حرکت واداشته است.

دریای افکار متناقض

یکی دیگر از نکات جالب این فصل، توجه به افکار متناقض در ذهن انسان‌ها است. بسیاری از مردم هم‌زمان باور دارند که بازار سهام غیرقابل‌پیش‌بینی است، اما اگر سقوط کند، دوباره بالا خواهد رفت. این تناقضات نتیجه شنیدن روایت‌های مختلف از «کارشناسان واقعی یا خیالی» است. چنین وضعیتی باعث می‌شود که تصمیمات سرمایه‌گذاری بیشتر بر پایه داستان‌ها و شایعات باشد تا تحلیل منطقی.

ادامه کتاب چه می‌گوید؟

شیلر پس از این فصل به مرحله پایانی کتاب می‌رسد:

• در فصل‌های بعدی، او استدلال مخالفان را بررسی می‌کند؛ کسانی که اعتقاد دارند بازارها عقلانی هستند.

• سپس به پیامدهای سیاستی می‌پردازد؛ این‌که دولت‌ها، نهادهای مالی و سرمایه‌گذاران باید چگونه از تجربه حباب‌ها درس بگیرند.

• در نهایت، کتاب با تأکید بر آموزش مالی، شفافیت بازار و نظارت هوشمندانه به پایان می‌رسد.

چرا باید این کتاب را بخوانیم؟

کتاب «سرخوشی غیرعقلایی» نه‌تنها برای اقتصاددانان، بلکه برای همه فعالان بازار سرمایه، مدیران، دانشجویان اقتصاد و حتی عموم مردم جذاب و آموزنده است. این اثر کمک می‌کند تا بفهمیم چرا گاهی همه در بازار دچار خطا می‌شوند و چگونه می‌توان از تکرار این اشتباهات جلوگیری کرد.

جمع‌بندی

کتاب Irrational Exuberance یا همان «سرخوشی غیرعقلایی» به قلم رابرت شیلر، تصویری روشن از چرایی و چگونگی شکل‌گیری حباب‌های مالی ارائه می‌دهد. ترجمه فارسی آن توسط سیدفرهنگ حسینی فرصتی استثنایی برای مخاطب ایرانی فراهم کرده تا بدون واسطه و با همان دقت علمی، با یکی از شاهکارهای اقتصاد رفتاری آشنا شود.

اگر به دنبال کتابی هستید که هم به زبان ساده مفاهیم بزرگ اقتصاد را توضیح دهد و هم نگاهی علمی و تحلیلی به بازارها داشته باشد، مطالعه این اثر را از دست ندهید. ترجمه دکتر حسینی، با دقت مثال‌زدنی و وفاداری به متن اصلی، تجربه‌ای است که نه‌تنها برای پژوهشگران، بلکه برای همه علاقه‌مندان به اقتصاد و سرمایه‌گذاری ارزشمند خواهد بود.