بحث گسترش ساعت معاملات در بورس ایران به یک موضوع پرتکرار در میان فعالان بازار سرمایه تبدیل شده است. برخی از موافقان این ایده بر این باورند که ۲۴ ساعته شدن معاملات میتواند نشانهای از مدرنسازی و همگامی با بازارهای جهانی باشد، اما مرور تجربه کشورهای مختلف نشان میدهد که بورسهای سنتی سهام، حتی در پیشرفتهترین اقتصادها، هنوز به شکل گسترده شبانهروزی نشدهاند.
آنچه در فضای ۲۴ ساعته رخ میدهد عمدتاً به بازارهایی چون ارز خارجی (فارکس) و رمزارزها اختصاص دارد؛ بازاری که ماهیت آنها فراملی، غیرمتمرکز و مبتنی بر تقاضای لحظهای جهانی است. در مقابل، بورسهای سهام با ساختار متفاوتی اداره میشوند و وابستگی شدیدی به چرخههای بانکی، نظارتی و حتی فرهنگی دارند.
بررسیها نشان داده که در کشور ما تحقق چنین ایدهای نهتنها در کوتاهمدت ممکن نیست بلکه میتواند آثار جانبی نامطلوبی نیز به همراه داشته باشد. نخستین مانع در برابر معاملات شبانهروزی، رفتار سرمایهگذاران داخلی است. بخش بزرگی از معاملهگران حقیقی و حقوقی عادت دارند در بازههای زمانی مشخص روزانه، معمولاً در نیمه نخست روز کاری، وارد بازار شوند و تصمیمگیری کنند.
فرهنگ سرمایهگذاری در ایران بهگونهای شکل گرفته که سرمایهگذاران ساعات معینی را برای رصد بازار و انجام معاملات در نظر میگیرند و تمایلی به حضور دائمی و شبانه در بازار ندارند. بنابراین حتی اگر بازار به لحاظ فنی امکان فعالیت شبانهروزی را داشته باشد، تقاضای واقعی برای چنین تغییری شکل نخواهد گرفت.
مانع دوم به جایگاه ایران در روابط مالی بینالمللی مربوط میشود. بازارهایی که به سمت شبانهروزی شدن حرکت کردهاند، معمولاً در اقتصادهایی قرار دارند که بازیگران جهانی متعددی از مناطق زمانی متفاوت در آن مشارکت دارند و لازم است بازار برای پوشش نیاز آنها در همه ساعات فعال باشد. در ایران اما هنوز سطح روابط سرمایهگذاری خارجی بسیار محدود است و نیازی به همپوشانی زمانی با سایر مناطق اقتصادی وجود ندارد. بنابراین، از منظر بینالمللی نیز انگیزهای جدی برای ایجاد بازاری شبانهروزی در شرایط فعلی دیده نمیشود.
مسئله مهمتر، زیرساختهای فنی و نظارتی است. بورس ایران بر پایه سامانههای تسویه و پایاپای طراحی شده که تنها پاسخگوی معاملات روزانهاند و توانایی پوشش حجم مداوم ۲۴ ساعته را ندارند. ارتقای این زیرساختها به استانداردی که امکان تسویه در همان روز یا به اصطلاح T+۰ را فراهم کند، نیازمند سرمایهگذاری کلان و بازطراحی جدی است. علاوه بر این، نظارت شبانهروزی مستلزم حضور دائمی نیروهای انسانی و ایجاد سازوکارهای جدید کنترلی است که در شرایط کنونی نه از نظر منابع انسانی و نه از نظر فناوری در دسترس نیست.
از سوی دیگر، نباید فراموش کرد که حتی در ساعات عادی معاملات، بورس ایران با چالش نقدشوندگی روبهرو است. بسیاری از نمادها در شرایط فعلی عمق کافی ندارند و ارزش معاملات روزانه در آنها بهقدری پایین است که ورود و خروج سرمایهگذاران با دشواری همراه میشود. در چنین شرایطی، اگر ساعات معاملاتی افزایش یابد، همین میزان محدود نقدینگی میان بازههای طولانیتری پخش خواهد شد و به جای افزایش کارایی، تنها پراکندگی و هزینه معاملهگری بیشتر میشود. نتیجه چنین وضعیتی میتواند افزایش فاصله قیمتی سفارشهای خرید و فروش و دشوارتر شدن کشف منصفانه قیمت باشد.
با در نظر گرفتن این مجموعه موانع، به نظر میرسد بحث ۲۴ ساعته شدن بورس ایران در حال حاضر بیشتر یک چشمانداز بلندمدت است تا یک ضرورت اجرایی. تحقق آن تنها زمانی توجیه خواهد داشت که مجموعهای از پیشنیازها فراهم شود؛ از جمله ارتقای زیرساخت تسویه به استاندارد T+۰، توسعه و تقویت نهادهای بازارگردانی برای افزایش نقدشوندگی، و گسترش روابط مالی و سرمایهگذاری بینالمللی به شکلی که بازار ایران واقعاً به پوشش مناطق زمانی دیگر نیاز پیدا کند. در کوتاهمدت، اولویت سیاستگذاری باید بر ارتقای کیفیت معاملات در همین ساعات موجود متمرکز شود. اجرای پایلوتهای محدود برای برخی ابزارهای خاص، بهویژه ابزارهای مبتنی بر اوراق مشتقه یا صندوقهای قابل معامله، میتواند تجربهای عملی برای سنجش ظرفیت بازار فراهم کند. چنین اقداماتی بهمراتب عقلانیتر و اجراییتر از تغییر ناگهانی به بازار شبانهروزی است.
بنابراین، اگرچه ایده معاملات ۲۴ ساعته ممکن است در نگاه نخست جذاب و مدرن به نظر برسد، اما در شرایط فعلی اقتصاد و بازار سرمایه ایران، بیش از آنکه راهکاری برای توسعه باشد، میتواند منبعی برای افزایش هزینهها و آشفتگی ساختاری شود. آینده این موضوع وابسته به اصلاحات عمیقتر در زیرساخت، فرهنگ سرمایهگذاری و تعاملات بینالمللی خواهد بود. تا آن زمان، بورس ایران بهتر است تمرکز خود را بر تعمیق بازار، بهبود نقدشوندگی و ارتقای تجربه سرمایهگذاران در ساعات موجود قرار دهد.
-
حمید یاری - معاون نظارت بر بورسها و ناشران
-
شماره ۶۰۴ هفته نامه اطلاعات بورس