سرخوشی غیرعقلایی؛ روایت جهانی از حباب‌های مالی

به گزارش صدای بورس، کتاب سرخوشی غیرعقلایی (Irrational Exuberance) نوشته رابرت شیلر (Robert J. Shiller)، اقتصاددان نامدار و برنده نوبل، یکی از تأثیرگذارترین آثار در حوزه اقتصاد رفتاری است. شیلر در این کتاب با ترکیب تاریخ، آمار و روانشناسی اجتماعی نشان می‌دهد که چگونه هیجان جمعی سرمایه‌گذاران باعث شکل‌گیری حباب‌های مالی می‌شود.

ترجمه فارسی این اثر توسط سیدفرهنگ حسینی و از سوی انتشارات چالش منتشر شده است. ترجمه‌ای دقیق و روان که توانسته لحن تحلیلی شیلر را به شکلی قابل فهم برای مخاطب فارسی‌زبان بازآفرینی کند.

مروری کوتاه بر فصل‌های قبلی

در فصل‌های نخست، شیلر توضیح می‌دهد که چرا سرمایه‌گذاران گرفتار «سرخوشی غیرعقلایی» می‌شوند. او نشان می‌دهد رسانه‌ها و روایت‌های «عصر جدید» نقش کلیدی دارند. در فصل‌های میانی نیز بازار سهام آمریکا بررسی می‌شود؛ جایی که تبعیت کورکورانه و ترس از عقب‌ماندن، موتور اصلی رشد و سقوط‌های بزرگ بوده‌اند.

فصل هشتم: عصرهای جدید و حباب‌ها در سراسر دنیا

حباب‌ها جهانی‌اند، نه استثنا

شیلر در فصل هشتم می‌گوید: اگر فکر کنیم حباب‌های مالی فقط در آمریکا رخ داده‌اند، اشتباه کرده‌ایم. داده‌های ۳۶ کشور و چندین جدول آماری نشان می‌دهد که جهش‌های نجومی و سقوط‌های سنگین بخشی از تجربه مشترک اقتصاد جهانی‌اند.
فیلیپین؛ از سقوط دیکتاتور تا جهش تاریخی
بزرگ‌ترین رشد یک‌ساله در تاریخ بازارها متعلق به فیلیپین است: بین ۱۹۸۵ و ۱۹۸۶ بازار سهام ۶۸۳ درصد جهش کرد. سقوط رژیم مارکوس و روی کار آمدن آکینو، امیدی تازه ایجاد کرد. اما این رشد بیشتر شبیه اصلاح یک سقوط قبلی بود؛ زیرا بازار فیلیپین سال‌ها پیش‌تر با افت‌های بزرگ به کف رسیده بود. به بیان دیگر، امید به آینده با بازگشت از رکود ترکیب شد و حبابی موقت پدید آورد.

تایوان؛ تب سهام و قمار ملی

تایوان در سال‌های ۱۹۸۶ تا ۱۹۸۷ رشدی ۴۰۰ درصدی داشت. رونق صادرات و فناوری‌های نو باعث شد مردم این کشور آینده‌ای درخشان تصور کنند. اما شور اجتماعی به حدی بود که سهام تبدیل به «بخت‌آزمایی ملی» شد؛ حتی بازی غیرقانونی «تا چیا له» محبوبیت گسترده یافت. سه سال بعد، بازار ۷۴ درصد سقوط کرد. این نمونه یکی از واضح‌ترین مصادیق سرخوشی غیرعقلایی است؛ جایی که اقتصاد واقعی توان پشتیبانی از قیمت‌ها را نداشت.
ونزوئلا؛ نفت و اقتصاد مصنوعی
در اوایل دهه ۹۰، ونزوئلا با جهش ۳۸۴ درصدی بازار سهام مواجه شد. این رشد با افزایش قیمت جهانی نفت هم‌زمان شد. سرمایه‌گذاران تصور کردند ونزوئلا جایگزینی مطمئن برای نفت خلیج فارس است. اما اقتصاد کشور تنها بر نفت متکی بود و رئیس‌جمهور وقت آن را «کاملاً مصنوعی» خواند. نتیجه، سقوط سنگین بازار طی چند سال بعد بود.
پرو؛ سیاست، جنگ داخلی و امید تازه
پرو در سال‌های ۱۹۹۲-۱۹۹۳ شاهد رشد ۳۶۰ درصدی بازار بود. پس از دستگیری رهبر شورشیان «راه درخشان» و بازگشت ثبات سیاسی، سرمایه‌گذاران با شور فراوان وارد بازار شدند. هرچند تورم سال‌های قبل مهار شد و امیدی تازه شکل گرفت، اما چهار برابر شدن قیمت‌ها در یک سال بیش از حد خوش‌بینانه بود. چند سال بعد، بازار دوباره سقوط کرد.

هند؛ اصلاحات و «اوج مهتا»

در ۱۹۹۱ ترور راجیو گاندی پایان سلطه خانواده نهرو را رقم زد. دولت جدید اصلاحات اقتصادی عمیقی اجرا کرد: حذف محدودیت‌ها، جذب سرمایه خارجی و تغییر سیاست‌های مالیاتی. بازار واکنشی شدید نشان داد و در سال بعد بیش از ۱۵۰ درصد رشد کرد.
اما این جهش با فساد مالی هرشاد مهتا، کارگزار مشهور، گره خورد. او با دستکاری بازار حبابی مصنوعی ساخت که خیلی زود ترکید. این رویداد که به «اوج مهتا» معروف شد، نمونه‌ای کلاسیک از پیوند میان فساد و حباب‌های مالی است.

ایتالیا و فرانسه؛ شور بی‌منطق

بازار ایتالیا در ۱۹۸۵-۱۹۸۶ رشدی ۱۶۶ درصدی داشت. هیچ تغییر بنیادی خاصی رخ نداده بود، اما روزنامه‌ها نوشتند «همه دیوانه شده‌اند». در فرانسه نیز بین ۱۹۸۲ و ۱۹۸۷ شاخص ۲۶۲ درصد بالا رفت، تنها به دلیل علاقه تازه به بازار آزاد. این دو نمونه نشان دادند که گاهی حباب‌ها هیچ دلیل واقعی ندارند و صرفاً از روانشناسی جمعی تغذیه می‌شوند.

مکزیک؛ سقوط پزو و بحران مالی

بحران مکزیک در ۱۹۹۴ مثالی است از اینکه چگونه حباب بازار سهام می‌تواند با بحران ارزی گره بخورد. هجوم سرمایه‌گذاران به فروش پزو و خروج سرمایه، دولت را به مرز ورشکستگی کشاند. هرچند با وام‌های بین‌المللی نجات یافت، اما بازار سهام سال‌ها نتوانست به اوج قبل برگردد.

بحران آسیایی؛ حباب‌های شرق دور

بین ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۱، کشورهایی چون ژاپن، کره، تایوان و تایلند رشدهای پنج‌ساله نجومی داشتند: از ۲۷۵ درصد در ژاپن تا بیش از ۵۰۰ درصد در کره. اما از اواسط دهه ۹۰ این حباب‌ها ترکیدند و بحران ۱۹۹۷-۱۹۹۸ آسیا را رقم زدند. این بحران نه‌تنها بازار سهام، بلکه بانک‌ها و ارزهای ملی را نیز درگیر کرد. شیلر نشان می‌دهد که حباب‌های مالی می‌توانند زمینه‌ساز بحران‌های بانکی و ارزی شوند.

الگوی بازگشت به میانگین
تحلیل داده‌های ۳۶ کشور نشان داد:
• از میان ۲۵ کشور با رشد پنج‌ساله شدید، ۶۸ درصد در پنج سال بعدی سقوط کردند.
• از میان ۲۵ کشور با سقوط پنج‌ساله شدید، ۸۰ درصد در پنج سال بعدی رشد کردند.
به بیان ساده، بازارها گرایش دارند پس از افراط، به میانگین تاریخی بازگردند. این یافته شواهدی محکم برای فرضیه شیلر درباره ماهیت گذرا و ناپایدار حباب‌ها است.

نگاه به فصل‌های بعدی

پس از مرور این آمار جهانی، شیلر در فصل‌های بعدی به سراغ ریشه‌های روانشناسی بنیادی می‌رود: تمایل به پیروی از جمع، اعتماد و بی‌اعتمادی، اعتماد به نفس و ترس. او توضیح می‌دهد که فهم رفتار بازارها بدون شناخت ذهن انسان ممکن نیست.
چرا خواندن این کتاب مهم است؟
کتاب سرخوشی غیرعقلایی یکی از منابع کلیدی برای درک چرخه‌های حباب و بحران است. چه برای سرمایه‌گذاران حرفه‌ای و چه برای خوانندگان علاقه‌مند به اقتصاد، این کتاب دریچه‌ای تازه می‌گشاید.ترجمه‌ی سیدفرهنگ حسینی که توسط انتشارات چالش منتشر شده، با دقت و روانی ویژه‌ای این مفاهیم پیچیده را منتقل کرده است.

جمع‌بندی

فصل هشتم نشان داد که از فیلیپین و تایوان تا ونزوئلا و مکزیک، حباب‌های مالی بخشی تکراری از تاریخ جهان‌اند. داستان‌ها متفاوت‌اند، اما الگو یکی است: خوش‌بینی اغراق‌آمیز، جهش شدید قیمت‌ها و در نهایت سقوط. این همان «سرخوشی غیرعقلایی» است که شیلر بارها هشدار داده است.