«دامنه نوسان» چیست و وظیفه آن چه هست؟

به گزارش صدای بورس، به‌موجب بند ۹ دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات در بورس اوراق بهادار تهران (مصوب ۱۳۸۹/۹/۱۳)، «دامنه نوسان روزانه قیمت»، دامنه قیمتی است که در هر بورس و نسبت به قیمت مرجع تعیین می‌شود و ورود سفارش‌ها در هر روز صرفاً در این دامنه قیمت، مجاز است. و به‌موجب مصوبه ۱۴۰۳/۷/۲۱ هیأت مدیره سازمان بورس، دامنه نوسان برای کلیه سهام، حق تقدم و صندوق‌های سرمایه‌گذاری سهام و مختلط در کلیه بورس‌ها به میزان ۳+ و ۳- درصد تعیین شده است.

در نگاه نخست به نظر می‌رسد هدف از «دامنه نوسان»، آرامش بخشی به بازار سهام باشد، زیرا این مکانیسم جلوی نوسانات بیش از حد مجاز را گرفته است و اتفاقا در ظاهر و در ابعاد روزانه نیز این وظیفه را بخوبی انجام داده است. در کل تاریخ بورس ایران، نوسان شاخص کل بورس، هیچگاه از دامنه نوسان مجاز در همان زمان (در سقف ۵ درصد)، فزونی نیافته است در حالی که با مشاهده داده‌های تاریخی سایر بورس‌های جهان، نوسان‌های بیش از ۵ و حتی ۱۰ درصد شاخص کل بورس و در شرایط خاص، قابل مشاهده است. و اگر نوسان سهام مختلف را در بورس‌های مختلف دنیا را بررسی کنیم، نوسان‌های روزانه بالای ۲۰ درصد هم به دفعات مشاهده می‌شوند.
اما نکته ظریفی که در لابلای جملات پاراگراف قبل نمی‌توان ردپایی از آن پیدا کرد، «نوسانات میان مدت» است. آیا ایجاد محدودیت در دامنه نوسان روزانه قیمت سهام، سبب کنترل نوسان قیمت سهام و شاخص‌های بورس در افق میان مدت نیز خواهد شد؟

نوسان کوتاه مدت، نوسان میان مدت و تشدید نوسان
در نگاه اول به نظر می‌رسد که دو پدیده نوسان کوتاه مدت روزانه و نوسان میان مدت (چند روز تا چند ماه)، با هم بی ارتباط هستند. زیرا نوسان قیمت به صورت طبیعی یک متغیر مستقل است که قرار است در هر لحظه برآیند وقایع مثبت و منفی را بر مبنای شدت اثر آنها نمایش دهد و طبیعتا در پایان روز، نوسان پایانی باید برآیند مجموعه وقایع طی روز را نشان دهد. بنابراین دامنه نوسان در روز آینده، تابع وقایع فردا خواهد بود و نه تنها مقدار، بلکه چه بسا جهت آن نیز کاملا بر خلاف جهت نوسان روز گذشته باشد. احتمال اینکه روند قیمت یک سهام در چند روز متوالی دائما در یک جهت و حتی یک اندازه باشد، بسیار ضعیف است.
اما نکته مهمی در لابلای کلمات پاراگراف قبلی وجود دارد، شرطی نانوشته!
موضوعی که به عنوان یک شرط نانوشته در پاراگراف قبلی وجود دارد، عدم وجود هرگونه مانعی برای تغییرات قیمت می‌باشد، بگونه‌ای که اگر با توجه به شدت یک واقعه اثرگذار برقیمت، لازم است تا قیمت یک سهام به میزان ۵ درصد یا حتی ۲۰ درصد طی یک روز تعدیل شود، این اتفاق رخ داده و قیمت سهام مزبور به اندازه کافی اصلاح شود بگونه‌ای که در پایان روز هیچ «اثر تخلیه نشده در قیمت» وجود نداشته باشد. اما اگر مانعی همچون «دامنه نوسان» محدود، همچون سدی جلوی اصلاح قیمت را بگیرد، طبیعتا به‌دلیل عدم «تخلیه کامل اثر بر قیمت»، مقدار باقیمانده اثر به روز یا روزهای بعد منتقل خواهد شد. ضمنا به‌دلیل وجود این «محدودیت سخت»، تمام سرمایه‌گذاران در مرز قیمت مشخص شده، «صف فروش» آن سهام را تشکیل خواهند داد.
در این شرایط، عامل جدیدی به مجموعه عوامل اثرگذار بر قیمت اضافه خواهد شد و آن عامل، «تقاضای رسوبی» ناشی از عدم انجام معامله در روزهای قبل است. شدت اثر این عامل جدید (که طبیعتا ارتباطی هم با وقایع موثر واقعی و بنیادی همچون جنگ یا تحریم ندارد) به حدی است که ممکن است سبب انحراف بیشتر و حتی خیلی بیشتر قیمت شود. به عنوان مثال فرض کنید که بر اثر حادثه‌ای، قیمت سهام باید به میزان ۲۰ درصد تعدیل شود اما دامنه نوسان محدود ۵ درصد برای آن تعیین شده باشد. در این شرایط فشار ناشی از «تقاضای رسوبی» ممکن است سبب شود تا قیمت در روزهای آینده حتی تا ۳۰ درصد نیز تعدیل شود و سپس در روزهای بعدی مجددا با حرکتی برخلاف جهت اولیه به میزان ۱۰ درصد، نهایتا قیمت در مرز ۲۰ درصد به تعادل برسد. در ادبیات مالی به تغییر قیمت یک ورقه بهادار بیش از حد تعادلی آن، «بیش واکنشی» گفته می‌شود که عوامل متعددی از جمله «تخمین بیش از اندازه» و «هیجانات گذرا» حتما در آن نقش دارند. بنابراین می‌توان اینگونه نتیجه‌گیری کرد که در صورت وجود محدودیت دامنه نوسان، «تقاضای رسوبی» حتما به مجموعه عوامل مخرّب همچون هیجانات گذرا، به بازار افزوده شده و پدیده «بیش واکنشی» را تشدید خواهد کرد.
در این شرایط، دامنه نوسان، به‌جای ایجاد آرامش در بازار و کنترل نوسان آن سهام، عملا سبب بروز پدیده بیش واکنشی شده و نهایتا سبب «تشدید نوسان» قیمت آن سهام خواهد شد. در ادامه با مرور آمار نوسانات شاخص کل بورس در یک بازه ۳۳ ساله از ۱۳۷۱ تا ۱۴۰۴، به موشکافی موضوع پرداخته می‌شود. اما پیش از آن چند مفهوم مهم از جمله تفاوت بین «نوسان قیمت» و «تغییر قیمت» را بررسی کرده و نحوه مدیریت قیمت و علت کنترل و مدیریت قیمت توسط بورس‌ها را بررسی خواهیم کرد.