بانک مرکزی چگونه می تواند اقتصاد را کنترل کند؟

به گزارش صدای بورس، سیاست پولی در ایران به مجموعه اقدامات و تصمیماتی گفته می‌شود که توسط بانک مرکزی کشور برای مدیریت عرضه پول، نرخ بهره و کنترل تورم در اقتصاد کشور اعمال می‌شود. هدف اصلی این سیاست‌ها معمولاً حفظ ثبات ارزش پول (ریال)، کنترل تورم، حمایت از رشد اقتصادی و مدیریت نرخ ارز است. با توجه به شرایط خاص اقتصادی ایران، از جمله تحریم‌ها، وابستگی به درآمدهای نفتی و چالش‌های ساختاری، سیاست پولی با پیچیدگی‌هایی همراه است.

در اجرای سیاست پولی ، بانک مرکزی می‌تواند مستقیما از قدرت تنظیم‌کنندگی خود استفاده نموده و یا به طور غیرمستقیم از اثرگذاری بر روی شرایط بازار پول به عنوان انتشار دهنده پول پرقدرت یعنی همان اسکناس و مسکوک در جریان و سپرده‌های نزد بانک مرکزی) استفاده نماید. بر همین اساس دو نوع ابزار سیاست پولی که ابزارهای مستقیم و غیر مستقیم نامیده می‌شوند جهت تاثیرگذاری بر تحولات پولی کشور در اختیار بانک مرکزی قرار دارند.

ابزارهای مستقیم

ابزارهای مستقیم و غیرمستقیم دو نوع دسته‌بندی از سیاست‌های پولی بانک مرکزی هستند و از این جهت به نرخ بهره و سقف اعتباری ابزار مستقیم گفته می‌شود که بدون اتکا به شرایط بازار بر فرایندهای پولی کشور تاثیرگذار هستند.

یکی از ابزارهای مستقیم در اختیار بانک مرکزی کشور، نرخ بهره یا سود بانکی است. این ابزار به معنای تعیین مستقیم نرخ سود سپرده‌های بانکی و تسهیلات توسط بانک مرکزی است. با تنظیم این نرخ‌ها، بانک مرکزی در تلاش است تا رفتار مالی مردم و نهادهای بانکی را مدیریت کند. به عنوان مثال، افزایش نرخ سود سپرده‌ها به منظور تشویق پس‌انداز و کاهش تقاضای مصرفی، می‌تواند به مهار تورم کمک کند. در مقابل، بالا بردن نرخ سود تسهیلات، هزینه استقراض را افزایش داده و از رشد بی‌رویه تقاضا برای اعتبارات جلوگیری می‌کند. این سیاست به صورت دستوری اعمال شده و بانک‌ها موظف به تبعیت از نرخ‌های اعلام‌شده هستند.

دومین ابزار مستقیم که بانک مرکزی در تعیین سیاست‌های پولی از آن بهره می‌برد، سقف اعتباری نام دارد. این ابزار عبارت است از تعیین محدودیت مشخص برای میزان تسهیلاتی که هر بانک مجاز به اعطاست. بانک مرکزی با اعمال سقف اعتباری، حجم اعتبارات تزریق‌شده به اقتصاد را کنترل می‌کند تا از افزایش بیش از حد پایه پولی و متعاقباا تشدید تورم جلوگیری به عمل آورد. به عنوان نمونه، اگر برای یک بانک سقف اعتباری ۱۰۰۰ میلیارد تومان تعیین شود، آن بانک نمی‌تواند بیش از این مبلغ تسهیلات اعطا کند، حتی در صورت وجود تقاضای بالاتر.

ابزارهای غیر مستقیم

ابزارهای غیر مستقیم بر خلاف مستقیم با تکیه بر شرایط بازار بر تحولات پولی اثرگذار هستند.

اولین ابزار مستقیم نسبت سپرده قانونی است. این ابزار به درصدی از سپرده‌های مردم نزد بانک‌ها اشاره دارد که بانک‌ها موظفند نزد بانک مرکزی نگه دارند و حق استفاده از آن را ندارند. بانک مرکزی با تغییر این نسبت، حجم نقدینگی در اقتصاد را تنظیم می‌کند. به عنوان مثال، اگر نسبت سپرده قانونی از ۱۰ درصد به ۱۵ درصد افزایش یابد، بانک‌ها باید بخش بیشتری از منابع خود را نزد بانک مرکزی نگه دارند، که این امر قدرت وام‌دهی آن‌ها را کاهش داده و عرضه پول در بازار را محدود می‌کند. این روش به طور غیرمستقیم بر کاهش تورم اثر می‌گذارد.

دومین ابزار بانک مرکزی اوراق مشارکت نام دارد. این ابزار شامل انتشار اوراق مالی توسط بانک مرکزی است که به منظور جذب نقدینگی اضافی از بازار عرضه می‌شود. افراد و نهادها با خرید این اوراق، بخشی از پول خود را به بانک مرکزی منتقل می‌کنند و در ازای آن، سود مشخصی دریافت می‌نمایند. برای مثال، در شرایط تورمی، بانک مرکزی می‌تواند با فروش این اوراق، حجم پول در گردش را کاهش دهد و از فشارهای تورمی بکاهد. این روش بر پایه مشارکت داوطلبانه فعالان بازار عمل می‌کند.

انتشار و عرضه اوراق مشارکت بانک مرکزی از جمله ابزارهای سیاست انقباضی و اجرای عملیات بازار باز است؛ بطوری که با عرضه این اوراق از حجم نقدینگی کاسته‌شده و وجوه این اوراق نزد بانک مرکزی مسدود می‌شود. در بخش پایه پولی نیز انتشار این اوراق موجب افزایش جزء بدهی‌های بانک مرکزی و کاهش پایه پولی خواهد شد. بنابراین در مجموع انتشار اوراق منجر به کاهش رشد نقدینگی می‌شود. در واقع سیاستگذار پولی را قادر می‌سازد تا در مواقع لزوم از طریق کنترل نقدینگی، دستیابی به نرخ تورم پایین را موجب شوند.

در آخر نیز سومین ابزار بانک مرکزی جهت تاثیرگذاری بر سیاست پولی کشور سپرده ویژه بانک‌ها نزد بانک مرکزی است. در این روش، بانک‌ها تشویق یا ملزم می‌شوند بخشی از منابع خود را به صورت سپرده نزد بانک مرکزی قرار دهند. این سپرده‌ها معمولا با پرداخت سود همراه است و به بانک مرکزی اجازه می‌دهد نقدینگی مازاد بانک‌ها را جذب کند. به عنوان نمونه، اگر بانک مرکزی نرخ سود این سپرده‌ها را افزایش دهد، بانک‌ها ترغیب می‌شوند پول بیشتری نزد بانک مرکزی نگه دارند، که این امر قدرت اعتباری آن‌ها را محدود کرده و به کنترل عرضه پول کمک می‌کند.

منبع: اکوایران