علاءالدین ازوجی، دانش آموخته اقتصاد/ در یك وضعیت ایده آل، مخاطرات با عكس‌العمل‌های متناسب و خودكار پاسخ داده می‌شوند. اما در جهان واقعی كه وابستگی‌های درونی و بیرونی روز به روز بیشتر می‌شود، بسیاری از كشورها آمادگی الزم برای روبرو شدن با مخاطرات را ندارند و با عنایت به وابستگی روزافزون كشورها به همدیگر، عدم توفیق یك كشور یا منطقه در مواجه با مخاطره، نه تنها آسیب‌هایی بر آن كشور وارد می‌كند بلكه موجب می‌شود كه اثرات آن مخاطره به سایر كشورها و یا مناطق نیز انتقال یابد. بنابراین همچنان‌كه مخاطره‌های جهانی همزمان در كشورها رخ می‌دهند، آنها می‌توانند با همان چارچوب از طریق كشورهای هم مرز جغرافیایی و غیره آن، به سایر كشورها به تناسب انتقال یابند. بر پایه همین مشاهدات و شواهد، مفهوم آسیب پذیری و به دنبال آن مفهوم تاب‌آوری شكل گرفته است.
مفهوم و مؤلفه‌های تاب آوری و آسیب پذیری اقتصاد به طوركلی تاب آوری كشورها نسبت به مخاطرات به توانایی ایسـتادگی، مطابقت پذیری و احیا بعد از مخاطره دلالت دارد. برخی از كشــورها به دلیل دارا بودن شرایط و موقعیت خاص، دائم در معرض مخاطرات قرار دارند. بسیاری از این كشورها برای مقابله با این مخاطرات، به افزایش تاب آوری اقتصاد خود روی آوردند و توانســتند در مقابل مخاطرات بیرونی ایستادگی كنند.
براین اساس می‌توان گفت هر اقتصــادی در مواجهه با مخاطــرات، با پدیده آســیب پذیری و تاب آوری روبرو است که میزان و شــدت آنها می‌تواند درجه استحكام آن اقتصاد را بازگو کند.
چرایی استمرار مشکلات اقتصاد ایران
بررسی تاریخی اقتصاد ایران حاكی از آن اســت كه با وجود برخورداری این اقتصاد از امكانات و ظرفیت‌های مختلف نظیر موقعیت جغرافیایی، منابع انرژی، ذخایر معدنی و منابع انسانی نتوانسته بر مشكلات خود چیره شود و روند توسعه خود را تسریع بخشد.همچنین همواره دچار آسیب‌هایی از ناحیه درون و بیرون خود بوده است كه روند توسعه کشور را كندتر كرده است.
سوال این است كه چرا برخلاف بســیاری از اقتصادها، این مسائل در اقتصاد ایران برای مدت طولانی ماندگار شــده اند؟ چرا سیستم اقتصادی و نهادهای حاكم برآن نتوانســته‌اند این مشــكلات را مرتفع کنند؟ البته گاهی اوقات مطالعات مرتبط با آسیب شناســی، به شناســایی گلوگاهها و نقاط آســیب پذیر كشــور پرداختند.
نگاهی به روند توسعه، این موضوع را آشكار می‌کند كه ایــران نیز به دلایل متعدد بــه ویژه طی دهه اخیر با مخاطره‌های جدی روبرو شــده و چه بسا آسیب‌های ناشی از آن باعث ماندگاری(ساختاری شدن)مسائل و مشكلات بالا شده است. بروز مخاطرات در اقتصادی كه تاب آوری الزم را نداشته باشد، نااطمینانی را ایجاد یا از لحاظ دوره زمانی عمیق‌تر می‌کند همین امر اقتصاد را از شــرایط عــادی خارج و كاركردهــای آن را مختل یا منحرف می‌كند.
نكته اساســی اینجاســت كه در فرآیند تدوین برنامه‌های توسعه‌ای كشور، رفع مسایل و مشكلات یاد شده همواره در اولویت نظام برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری قرار می‌گیرد.البته در عمل توجه کمتری بــه این مخاطرات و با این فرض كه اقتصاد در شــرایط طبیعی بوده و یا توانایی پاسخ مناسب به مخاطرات بیرونی را دارد، صورت می‌گیرد.
این واقعیات، لزوم توجه به رویکرد جدید اقتصادی با عنوان تــاب آوری اقتصادی را ضروری ســاخته اســت. با توجه بــه جدید بودن ایــن مفهوم، این احتمــال وجود دارد كه برداشــتهای مختلفی از آن اســتنباط شــود كه به طور طبیعی در اتخاذ راهبردها و راهكارها تأثیر بگذارد. لذا این بررســی، تلاشی برای تبیین مفهوم تاب آوری اقتصادی و در مقابل آسیب پذیری اقتصاد است. به طوری‌كه با بكارگیری مفهــوم تاب آوری، نوع نگاه در تدوین برنامه‌ریزی‌هـای کلان اقتصادی دقیق‌تر شــده و چگونگی آمادگی كشور برای مقابله با مخاطره‌های درونی و بیرونی قابل بیان باشد.
مخاطرات و تأثیر آنها به طوركلی مخاطره بــه تغییرات بیرونی كه منجر به عدم تعادل در سیستم می‌شود، اطلاق می‌شود. یعنی اینكه هرگاه یك سیســتم اقتصادی از مسیر باثبات و تعادلی خود خارج شد، نشان از آن دارد كه برخی از مخاطرات آن را تهدید کرده است.
انواع مخاطرات در سیاست‌های تاب آوری
با عنایت بــه اینكه تاب آوری در ارتباط بــا اثرات مخاطرات تعریف می‌شود و مخاطرات مختلف دارای اثرات متفاوتی هســتند، بنابراین تفاوت كیفی بین انواع مخاطرات در سیاست‌های تاب آوری دارای اهمیت خواهد بود.
لذا برای تبیین و ارزیابی میزان تاب‌آوری نسبت به مخاطرات نیازمند بررسی انواع مخاطرات هســتیم.
رابرت كاپلن و آنته میكس (2012 ) سه نوع مخاطره را مورد بحث قرار می‌دهند: مخاطرهای كه می‌توان از وقوع آن جلوگیری کرد. همانند شكســت در فرآیندها و یا خطاهای انسانی مخاطره استراتژیك كه پس از سبك و سنگین كردن آنها با پاداش بالقوه، تقبل می‌شوند. مخاطــره خارجی كه خارج از ظرفیت و توانایی برای اثرگذاری یا كنترل هستند. آنها بیــان میكنند دو نوع اول مخاطره را می‌توان بــا تمركز بر شــیوه مدیریت ســنتی مخاطرات، تنظیم قوانین و مقررات دنبال کرد. اما در خصوص مخاطره نوع ســوم بحث تاب آوری مطرح می‌شود.
رویكرد تاب آوری در واقع، نقاط ضعف سیســتم‌ها را كه رویكرد ســنتی نمی‌تواند آنها را تشخیص و ارزیابی كند، آشكار می‌سازد. به عبارتی، دو نوع اول مخاطراتی هستند كه بر سیستم در شرایط نرمال وارد می‌شود و انتظار براین است كه اثرات چنین مخاطراتی در خود سیستم از بین برود و در برآیند تغییر و تحولات سیســتمی، این مخاطرات هضم شوند. اما نوع سوم مخاطره منجر تزلزل و به از بین رفتن كاركرد سیستم می‌شود و لذا در این خصوص باید از قبــل اقدامات الزم را انجام داد و در صورت عدم پیش‌بینی آن از قبل، باید نســبت به رفع آن گامهای اساســی و احتیاطی برداشــت تا سیستم قدرت برگشت به روند طبیعی خود را باز یابد.
آستانه تحمل و مشارکت عمومی در بحران
نكته مهمــی كه از دقــت در مطالب فوق حاصل می‌شود، اندازه‌ای از بحران (تعمیــق اثرگذاری مخاطرات) اســت كه سبب می‌شود سیستم دیگر کارکــرد نرمال خود را نداشــته باشــد، در چنین درجه‌ای از بحران كه در اصطلاح به آن «آســتانه تحمل»گفته می‌شود، آحاد جامعه امید خود را از دست داده و به دنبال منافع شخصی و كاهش ضرر و زیان خود هستند. به عبارتی، مشاركت افراد در خروج از بحران یاد شــده كاهش می‌یابد و این خود به تعمیق بخشــیدن اثرات منفی مخاطرات كمك می‌کند. برای مثال در شــرایط محدودیت ارزی و كمبود منابــع و امكانات، فعالان اقتصادی و مردم به جای مشــاركت در رفع كمبودها، وارد عرصه سفته بازی در بازار دارایی به ویژه دارایی‌های سیال و پربازده غیرمولد می‌شوند. در چنین حالتی، پیش‌بینی عواقب بحران امكانپذیر نبوده و بستگی به اعتماد مجدد افراد جامعه به مســئولان خواهد داشــت.
راه دیگر، برای تقسیم‌بندی مخاطرات این است كه آنها را براساس احتمال پیش‌بینی و میزان توانایی و دانش قابل دسترس برای برخورد با مخاطــره طبقه‌بندی كنیم. اگر مخاطرهای قابل پیش‌بینی بوده و اطلاعات و دانش در خصوص آن به اندازه كافی در دســترس باشد درآن صورت می‌توان با طرح اســتراتژی‌هایی از اثرات منفی آن جلوگیری کرد. اما در صورتی كه دانش و اطاعات كافــی در خصوص زمان وقوع مخاطره و اثرات آن وجود نداشته باشد، الزم است كه بر رویكرد اقتصاد تاب آوری تأكید کنیم.
نوسان تولید ناخالص داخلی و درآمد صادرات؛ نمادهای آســیب پذیری
بسیاری از مطالعات در خصوص آســیب پذیری سیســتم اقتصادی، شــواهد تجربی مربوط به اقتصادهای كوچك كه تمایل بیشتری به آسیب پذیری نسبت به سایر كشورها را دارند، ارائه میكنند. در این مطالعات برخی از شاخص‌های اقتصادی از جمله درجه بالایی از بودن اقتصادی، تمركز بر صادرات و وابستگی بیشتر به واردات به عنوان شاخصه‌هایی بــرای آســیب پذیری مطرح كه باعث می‌شود كشــورها در معرض مخاطراتی برونزا كه به عنوان موانعی بر ســر راه توسعه اقتصادی آنها قرار می‌گیرد، باشــند. كاردینا(2004)نشان می‌دهد كه افزایش مخاطره ناشــی از نوســانات)مثبت و منفــی) می‌تواند تأثیر منفی بر رشــد اقتصادی داشته باشد چرا كه مخاطرات نامطلوب، اثرمنفی بیشتری نسبت به مخاطرات مطلوب با اثر مثبت دارند. نوسانات بالای تولید ناخالص داخلی و درآمد صادراتی ازجمله نمادهای آســیب پذیری دراكثر مطالعات عنوان شــده اند.
اما نكته جالب در بررسی اقتصادهای آســیب پذیر این است كه تعداد زیادی از این كشــورها به رغم آسیب پذیری بالا از رشد بالایی نیز برخوردار هستند.این مسایل نشان می‌دهد در كشــورهای مذكور عواملی وجود دارد كه آسیب‌های ناشــی از مخاطراتی بیرونی را در این كشــورها از بین برده و یا جبران می‌كند كه از نمونــه بارز این كشــورها می‌توان به مالزی، هنگ کنگ... و در صدر آنها به ســنگاپور اشــاره کرد. برای توضیح این مسئله در ادبیات اقتصادی از اصطلاحی به نام »تــاب آوری اقتصادی« بهره گرفته شده است. در این خصوص بریجلیو (2003) بیان می‌كند تاب آوری اقتصاد، توانایی اقتصاد برای تعدیــل و بازگرداندن اقتصاد بــه حالت نرمال یا تعدیل اثر منفی مخاطرات است.
دسته‌بندی کشورها به 4 گروه
در ارتباط با آسیب پذیری و تاب آوری اقتصاد ملی، كشورها طبقه‌بندی می‌شوند. با توجه به رابطه میان آسیب پذیری و تاب آوری نظام اقتصادی، كشورها به چهار گروه تقسیم شده اند. گروه اول، كشورهایی هستند كه در معرض مخاطرات قرار دارند و به همین منظور نیز توانایی الزم برای مقابله با مخاطرات را نیز كســب کردند كه از آن جمله می‌توان به سنگاپور، مالزی و هنگ كنك اشــاره کرد. در مقابل، كشورهایی را داریــم كه علیرغم اینكه در معرض خطرات جدی هستند اما آمادگی و توان تاب آوری الزم را در خود ایجاد نکرده‌اند كه از آن جمله می‌توان به اقتصاد ایران اشاره کرد.
در مقابل این دو گروه، دوگروه از كشورهای دیگر نیز هستند كه در معرض مخاطرات قرار ندارند. برخی از كشورهای مذكور نیز، علیرغم اینكه در معرض مخاطرات قرار ندارند خود را برای رویارویی با مخاطرات آماده کرده و از توانایی الزم برخوردار هستند، اما برخی به دلیل واقع شدن در موقعیتی كه به طور بالقوه از آسیب‌ها و مخاطرات فاصله دارد، هزینه‌ای برای كســب توانایی جهت مقابله با مخاطرات صرف نکرده اند. بریجلیــو بیــان می‌كند در حالــی كه آسیب پذیری ازویژگی‌های ذاتی و دائمی كشورها نشــات می‌گیرد. در مقابل، تــاب آوری اقتصاد، توانایی بوجود آمده توسط خود كشورها را نشــان می‌دهد و كســب این توانایی بــرای اقتصادهای آســیب پذیر ضروری اســت.
تاب آوری اقتصادی در ارتباط با دولت و بكارگیری سیاست‌هایی برای مقابله با آسیب پذیری است، درحالیكه آسیب پذیری ارتباطی به دولت ندارد. به همین دلیل، شاخص‌های كمی برای اندازه‌گیری آسیب پذیری در طی زمان تغییرات زیادی ندارند، اما شاخص‌های مرتبط با تاب آوری اقتصادی در طی زمان برای كشورها تغییر می‌كند و سیاست‌ها و كارایی دولت را در خصوص تاب آوری اقتصادی اندازه‌گیری می‌كند. مفهوم تاب آوری بررسی مفهوم تاب آوری این مسئله را روشن می‌كند كه چگونه برخی از اقتصادهای آسیب پذیر، اقتصاد خود را به خوبی مدیریت میكنند به رغم اینكه در معرض مخاطراتی منفی بیرونی قرار دارند. مفهوم تاب آوری شاید در حوزه‌های مهندسی و روانشناسی بیشــتر به كار گرفته می‌شود. مفهوم تاب آوری در حوزه مهندســی عبــارت از ظرفیــت ارتجاع، تحمل پذیری بالا و ازهم گســیختگی كمتر در اثریك فشار معین اســت. این تعریف برای سنجش اســتقامت پل و آســمان خراش و زیرساخت‌های امور شهری بكار گرفته می‌شود. اما باید توجه کرد مخاطره‌های بیرونی در نوع خود، سیستمی بوده و تاب آوری یك سیستم در مواجه با مخاطره همیشه برگشــت به موقعیت قبلی خود نیست و چه بسا سیســتم پس از وقوع مخاطــره وضعیت متفاوتی را برای انجــام کارکرد خود یعنی مطابقت پذیری با شــرایط جدید انتخاب می‌کند.
مؤلفه‌های قابل تبیین در تاب آوری
در بررســی موضــوع تاب‌آوری، این ســوال پیش می‌آید كه چه عواملی تاب آوری یك نظام اقتصادی و اجتماعــی را تعیین می‌كننــد. برخلاف مفهوم تــاب آوری در یك فضای فیزیكی و زیرســاختی از جمله پــل، تعیین تاب آوری در یك سیســتم اقتصــادی و اجتماعی به دلیــل اینكه مخاطرات ممكن اســت به صورت ناگهانی و از انواع مختلف باشــد، پیچیده‌تر اســت. در ایــن خصوص تفكر سیستمی سنجش مؤلفه‌های:پابرجایی،افزونگی، با تدبیر بودن، واكنش و احیاء را در اجزاء سیســتم برای تشــخیص میزان تاب آوری سیستم معرفی می‌کند. در ادبیات تاب آوری،مؤلفه تاب آوری در دو گروه مؤلفه‌هایی كــه برویژگی‌های تــاب آوری دلالت دارند( پابرجایی، افزونگی و با تدبیر بودن) و مؤلفه‌هایی كه عملكرد تاب آوری را مورد ارزیابی قرار می‌دهند( واكنش و احیاء) طبقه‌بندی می‌شود.
- ویژه نامه اقتصاد مقاومتی ماهنامه بازار و سرمایه - کارشناسان
نظر شما