برای تحقق برنامهها، بودجهریزی انجام و با تخصیص منابع، وظایف دولت اجرا میشود. بودجهریزی عملیاتی از جمله مقولههایی است که در بیشتر کشورهای توسعه یافته مورد استفاده قرار میگیرد؛ ما نیز چند سالی است در جهت تغییر نظام بودجهریزی خود از حالت سنتی به بودجهریزی عملیاتی در حرکت هستیم زیرا بودجهبندي و تخصيص منابع و امكانات مالي مورد نياز، ضامن اجراي كليه برنامهريزيهاي اقتصادي است. بودجهريزي عملياتي عوامل صرفهجويي و اثربخشي را به ابعاد سنتي بودجهريزي نیز اضافه ميكند. البته برای ایجاد این تغییر ابتدا باید برخی مشکلات موجود از سر راه برداشته شود که این امر خود مستلزم طی زمان است و عزم ملی را میطلبد. "بازار و سرمایه" در این زمینه با تعدادی از اقتصاددانان و کارشناسان گفتوگویی انجام داده که در ادامه با هم میخوانیم:
نبود عزم ملی برای بودجهریزی عملیاتی
احمد توکلی، رئیس پیشین مرکز پژوهشهای مجلس و نماینده سابق تهران در مجلس شورای اسلامی در این خصوص گفت: بودجهریزی ایران از کمبودهای زیادی رنج میبرد که یکی از آنها عملیاتی نبودن بودجهریزی است. بودجهعملیاتی هزینهای است که دولت برای خدمت به مردم مثل تأسیس مدرسه، بیمارستان و نیروگاه برای چند سال تعیین میکند. برای این اهداف قیمت معقول معین میشود و بودجه برای کارهایی که قرار است انجام شود، تعلق میگیرد. نکته اینجاست که درحالحاضر بودجه به دستگاهها داده میشود بدون اینکه پاسخی برای هزینهکرد آن وجود داشته باشد. از طرف دیگر بیماری بدتر هم وجود دارد که گرفتاری را بیشتر میکند؛ بودجهریزی ایران براساس ملاکهای عقلانی توزیع نمیشود. وی ادامه داد: حقیقت این است که منابع دولتها همیشه محدود و نیازها از منابع بیشتر است، در نتیجه باید تخصیص بهینه صورت گیرد. باید منابع با توجه به اهمیت محل مصرف، توزیع شود. در نتیجه باید عقل در کار باشد نه تمایلات توکلی با بتاکید بر اینکه تخصیص محدود منابع ملی باید به وسیله عقل و واقعیت انجام شود،گفت: وقتی تخصیص بودجه براساس تمایلات است، فساد هم به وجود میآید و این فساد باعث کاهش درآمدهای مالیاتی میشود؛ در نتیجه وقتی فساد و تمایلات حاکم است، بودجه جایی صرف میشود که نفوذ افراد صاحب نفوذ تعریف میکند.
رئیس پیشین مرکز پژوهشهای مجلس در بخش دیگری از سخنان خود گفت: یک حقیقت وجود دارد و آن اینکه برای عضویت در کمیته تلفیق دعواست که چه کسی جزء کمیته تلفیق بشود زیرا این افراد فرصت جدید برای حوزه انتقال خود تعریف میکنند. این کار درستی نیست چون تخصیص منابع به جای اینکه براساس مصالح ملی صورت بگیرد براساس منافع شخصی، گروهی یا سیاسی انجام میشود، این یعنی هم ناکارایی اقتصادی و هم بیعدالتی اقتصادی وجود دارد. توکلی گفت: به عقیده من بودجهریزی عملیاتی برای کشور بسیار مناسب است، اما نباید منتظر ماند تا همه شرایط برای فراهم شدن بودجهریزی عملیاتی مهیا شود. این کار شدنی نیست؛ باید تلاش کرد تا شرایط مناسب فراهم شود. به نظر میرسد در حال حاضر بخش بهداشت و درمان میتواند زودتر از بخشهای دیگر بودجهاش عملیاتی شود زیرا هزینه خدمات درمانی مشخص است و تعریف دارد. نماینده سابق تهران در مجلس شورای اسلامی در انتها گفت: در بودجهای که حدود 50 هزار میلیارد تومان کسری وجود دارد و منابع هم محدود است، چه انتظاری باید از بودجه سال 97 داشت؟ در بودجه سال 97 هم اگر اینگونه پیش برود نباید منتظر عملیاتی شدن بودجه بود.
بودجهریزی اصلا کار آسانی نیست
مهدی تقوی، اقتصاددان دیگر کارشناسی بود که در این زمینه گفت: بودجهریزی یعنی اینکه دولت برنامهای به مجلس ارائه دهد و در آن، کارهایی که قرار است برای کشور انجام شود، مشخص کند که براساس آن برنامهها، هزینههای مورد نیاز را پیشبینی کند. دولت برنامههایی را تعیین میکند که ممکن است برخی با تاخیر انجام شود که در آنها مازاد بودجه اتفاق میافتد، اما اگر دولت درست هزینهها را پیشبینی نکند کسری بودجه رخ میدهد و آن کسری باید تأمین شود. وی افزود: این حقیقت باید در نظر گرفته شود که بودجهریزی اصلا کار آسانی نیست، بنابراین ممکن است انحرافاتی هم در عملکرد واقعی بودجه وجود داشته باشد مگر اینکه پیشبینیکنندگان افراد بسیار تیزبینی باشند. البته خطای پیشبینی هم باید در نظر گرفته شود. مشکل بودجهریزی در همه کشورها وجود دارد و مختص ایران نیست.
این اقتصاددان در حقیقت در حال حاضر فرقی بین بودجهریزی عملیاتی و بودجهریزی سنتی وجود ندارد. در همه کشورها هزینهها با هزینه بودجه همخوانی ندارد که در مجلس با کسر بودجه یا مازاد بودجه مواجه میشوند. در گذشته سازمان برنامه و بودجه بود که در آن سازمان متخصصهایی بودند که برنامه را دریافت و بودجهریزی میکردند. در واقع خوب عمل میکردند و انحرافات هم خیلی کم بود. اما در حال حاضر با منحل این سازمان مشکلات بودجهریزی هم بیشتر شده است. وی افزود: بنابراین وقتی بودجه به مجلس میرود نمایندگان حتما مشاورانی دارند که آن مشاوران باید بگویند که برنامه دولت محقق میشود یا خیر و دلیل ارائه کنند. دلایل هم ارتباط مستقیم با قیمت نفت، گاز و مالیات در تصویب واقعی بودجه دارد. البته ممکن است پیشبینیها غلط باشد، چون پیشبینی همیشه با واقعیت یکی نیست. حال اگر قیمت نفت یا گاز کاهش پیدا کرد با کسری بودجه مواجه میشویم و بانک مرکزی هم به گونهای آن را تأمین میکند. عملیاتی شدن بودجه هم با تقویت فرهنگ عمومی بین دستگاهها، مجلس و دولت هم ربطی ندارد.
تقوی با بیان اینکه راهکارهای عملیاتی در این زمینه بستگی به مخارجی دارد که دستگاهها ارائه میدهند و بر اساس آن کارها بودجهریزی میشود گفت مثلا ساخت فرودگاه چه مقدار هزینه دارد؟ این یعنی بودجه عملیاتی که بر اساس واقعیتها باشد. البته در بودجه کلاسیکی که وجود دارد و بودجه عملیاتی که گفته میشود که دو سیستم متفاوت بودجهریزی هم هستند، ممکن است در آخر انحرافاتی هم وجود داشته باشد. اما دولت در حال حاضر بودجه سالانه خود را بر اساس بودجه کلاسیک مینویسد.
این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: گفته میشود مقاومت کردن دستگاهها در برابر بودجهریزی عملیاتی یکی از چالشهای عمده به شمار میآید چرا که در شرایط کنونی فقط بر نحوه هزینه کرد آنها نظارت میشود و مدیران پاسخگوی عملکردشان نیستند، این مشکل اداری است و ربطی به بودجهریزی ندارد. اگر وزیری در دستگاه تحت نظارت خود بگوید این کارها باید انجام شود و بر اساس آن بودجه هم تصویب شده است، حال اگر کسری بیاورد و آن برنامه درست پیش نرود به بودجهریزی مربوط نیست بلکه به مشکلات اداری ربط دارد.
وی گفت: در حال حاضر هم یک دیوان محاسبات وجود دارد که بودجهها و عملکرد را دریافت و با هم مقایسه میکند و اگر انحرافی باشد دیوان محاسبات آن را به دولت ارائه میکند و به دولت میگوید مثلا با بودجهای که داشتید در فلان زمینه کم کاری صورت گرفته است یا در این زمینه بودجه زیاد یا کم پیشبینی شده است که اختلافها مشخص و پیگیری میشود.
برخی از کارشناسان معتقدند که بودجهریزی سنتی اثربخشی و کارآرایی ندارد و شفافیت و انظباط مالی را هم کم میکند گفت: یعنی در واقع با این نظام بودجهریزی سالها است که کشور گران اداره میشود. اما حقیقت اینگونه نیست. بودجهریزی سنتی مسبب این عمل نیست و باعث گران اداره کردن کشور هم نمیشود، انحراف در همه جای دنیا با هر روش بودجهریزی پیش میآید. در حال حاضر در بودجه سال 97 برای اینکه عملیاتی شود باید مجلس قانون بگذارد و بگوید بودجه کلاسیک زیاد جوابگو و روشن نیست که دولت چه کارهایی میخواهد انجام دهد؟ این مجلس است که با این قانون مسبب عملیاتی شدن بودجه میشود. در واقع عملیاتی شدن بودجه قانون میخواهد. مجلس باید تشخیص دهد که بودجه کلاسیک یا بودجه عملیاتی کدام یک نیازهای کشور را جوابگو هستند و بر آن تاکید داشته باشد.
الزام قانونی برای اجرای بودجهریزی عملیاتی
محمد خدابخشی، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس و رئیس نظارت بر اجرای برنامههای توسعه کشور گفت: نظام بودجهریزی بر مبنای عملکردی یکی از بهترین نظامهای بودجهریزی در جهان است. اجرای این نوع بودجهریزی در کشور میتواند به افزایش کارایی و بهرهوری دستگاههای اجرایی و عملیاتی و جلوگیری از هدر رفت منابع کمک کند. در دورههای گذشته هم این الزام قانونی وجود داشت که دولت به سمت اجرای نظام بودجهریزی بر مبنای عملکرد پیش برود. در برنامه ششم توسعه هم دولت مکلف شد تا پایان برنامه ششم صد در صد دستگاهای اجرایی و واحدهای عملیاتی بودجه ریزیشان بر اساس بودجهریزی عملکرد باشد.
اما پیش نیازهایی باید وجود داشته باشد تا این برنامه به خوبی اجرا شود. از جمله این پیش نیازها این است که نظام آماری باید تقویت شود. باید نظام آماری مطلوب وجود داشته باشد. چون عملکرد مطرح است و عملکرد واحدهای اجرایی باید ارزیابی شود. این ارزیابی نیازمند داشتن مقادیر شاخصهای عملکرد است. خدابخشی گفت : مرکز آمار ایران باید بتواند به خوبی این کار را انجام دهد. بنابراین داشتن نظام آماری مطلوب مهم است. همزمان باید تلاش شود تا کارآرایی دستگاه اجرایی هم ارتقا پیدا کند. در این زمینه عزم و اراده مسئولان اجرایی کشور هم تعیین کننده است. البته به دلیل اینکه الزام قانونی در این زمینه وجود دارد اجرای این نظام بودجهای را در مجلس پیگیری خواهیم کرد.
در حال حاضر بودجهریزی به صورت افزایشی است و بودجه سالانه براساس نیاز دستگاهها کمتر یا بیشتر اختصاص داده میشود، یا به صورت چانه زنی بودجه دریافت میشود. چون بر مبنای عملکرد نیست، شفافیت آن هم پایین است. اگر بودجه بر مبنای عملکرد، تخصیص داده شود معلوم است به چه میزان بودجه به هر سازمانی باید اختصاص داده شود و دیگر بحثهای گران اداره کردن کشور منتفی میشود زیرا بر اساس نیاز سازمانها بودجه اختصاص داده شده است.
- ماهنامه بازار و سمایه - بودجه
نظر شما